سنگ لاجورد چیست؟ نحوه تشخیص لاجورد اصل ، خواص لاجورد و تاریخچه آن

لاجورد یا لاپیس لازولی سنگی با سختی 5 – 5.5 است که به “سنگ آبی” نیز مشهور است. در گذشته علاوه بر جنبه تزیینی و شأن زا بودن سنگ لاجورد نزد ثروتمندان، کاربردهای دیگر آن را در رنگرزی پارچه، لعاب و نقاشی ظروف سفالی، کاشی سازی داشته و از خواص لاجورد در درمان و پزشکی استفاده های متعددی می شده است. در این مقاله می آموزیم که : سنگ لاجورد از نظر کانی شناسی چیست و تاریخچه آن چگونه است؟ چرا لاجورد افغانستان مشهور است؟ انواع لاجورد مصنوعی و آزمایشگاهی کدامند؟ نحوه تشخیص سنگ لاجورد اصل از بدل چگونه است ؟ خواص معنوی سنگ لاجورد چیست و در قدیم چه کاربردی در هنر و رنگ داشته است؟

نام لاجورد یا لاپیس لازولی از کجا آمده است؟

به گفته پلینی تاریخ نگار روم باستان در دوران باستان نام “لاپیس لازولی” با نام “سافیر” یا همان یاقوت کبود شناخته شده بود. Lapis به معنی سنگ و Lazuli معنای آبی آسمان نیلی را می دهد. لاجورد را ایرانیان باستان ” لاژورد ” می گفتند که اعراب به دلیل محدودیتهای زبانی خود آنرا لاجورد گفتند. “ورد” در قسمت پایانی این کلمه  نیز احتمالا از “برد” که در زبان بختیاری به معنای سنگ می باشد گرفته شده است.

سنگ لاجورد چیست و چه خصوصیاتی دارد؟

سنگ لاجورد یا لاپیس لازولی (به انگلیسی Lapis Lazuli)، سنگی نیمه قیمتی با رنگ آبی متمایل به رنگ نیلی تا بنفش با درجه سختی 5 – 5.5 در مقیاس موس است که به طور نسبی به حرارت، فشار، محلولهای گرم، اسیدها و محلول های قلیایی بسیار حساس است. سنگ لاجورد تورق نداشته و شکستگی آن نامنظم و وزن مخصوص آن هرچه درصد پیریت بیشتر باشد بین 2.7 تا 2.9 متغیر است. لاپیس لازولی بصورت اوپاک دیده می شود و جلای آن شیشه ای تا مومی شکل است. پدیده چند رنگی نداشته و ایدیوکروماتیک است و همچنین فلورسانس در آن اغلب خنثی است. سیستم کریستالی لاپیس لازولی کیوبیک و دودکاهدرون در اندازه های متغیر به صورت رگه، اغلب در بستری چند سانتی متری، در میان سنگ های مرمر یا رگه های نامنظم در سنگهای آهکی یافت می شود. سنگ لاجورد آبی نیلی بهترین نوع رنگ آن بوده و رنگهای آبی آسمانی تا سبز (که با سنگ فیروزه اشتباه گرفته می شود) در رده های بعدی قرار دارند.

سنگ لاجورد از چه چیزی ساخته شده است؟

لاجورد یک کانی نیست و در واقع سنگی متافورمیک با فرمول شیمیایی Na,Ca)₈Al₆Si₆O₂₄ (S,SO)₄) متشکل از چنیدن کانی مختلف میکا، کلسیت (نقاط ناخالصی سفید روی آن)، دیوپسید، هورنبلند، اوگیت، هوینیت و پیریت است که کانی اصلی آن لازوریت و سودالیت (آبی) می باشند. ناخالصی پیریت، که به صورت نقاط طلایی یا برنزی در این سنگ دیده می شود، باعث جلوه بیشتر آن شده است. حال اگر مقدار پیریت زیاد باشد لاجورد بصورت زمینه سبز یا مات دیده می شود در لاپیس لازولی های شیلی (شمال شهر سانتیاگو) و روسیه به علت وجود رگه ها و لکه های برجسته سفید کلسیت دارای ارزش پایین تری هستند.

سنگهای لاجورد سنتتیک

در زمینه تولید سنگ لاجورد سنتتیک نیز جناب P.Gilson و افرادی دیگر در این باره تلاش هایی داشته اند هرچند بسیاری از جواهرشناسان آن را یک سنتر اساسی نمی دانند. نمونه گیلسون لاپیس لازولی بسیار شبیه نوع طبیعی آن است. در سال 1954 سنگ مصنوعی شیشه ای مانند اسپینل را با اکسید کبالت رنگ کرده و با عنوان لاپیس لازولی به فروش می رساندند که البته تشخیص آن ساده است زیرا هیچ اینکلوژنی یا موادی مانند پیریت در آن وجود ندارد.

سنگهایی که ممکن است با لاجورد طبیعی اشتباه بگیرید!

سنگ لاجورد می تواند با سنگهایی مانند لازولیت، سودالیت، آزوریت، جاسپر آبی و یا دومورتیریت اشتباه گرفته شود. امروزه سنگهایی اغلب لاجوردهای بی کیفیت را رنگ می کننده که بسته به کیفیت نوع رزین بکار رفته و روش فرآوری آن ممکن است به مرور زمان  این سنگ کمرنگ یا بدون تغییر بماند. به عنوان مثال سنگهای مرمر دولومیتی (یشم کوهی یا Mountain Jade) یا جاسپر (Jasper) یا هولیت (Howlite) را با رزین آبی رنگ کرده و با روغن جلا می دهند. در طرف دیگر برخی خورده لاجوردها را فشرده و با پلاستیک بهم می چسبانند. در نویکریشن آلمان پودر خاکستری مایل به قهوه ای یشم را طی فرآیندی آبی کرده و به عنوان لاپیس لازولی سوئیسی در بازار می فروشند. برخی دیگر نیز از خورده پیریت جهت زیبایی این سنگ استفاده می کنند. همچنین گاهی در بازار نام های متفاوتی از این سنگ وجود دارند مثلا : Swiss Lapis (جاسپر یا کالسدونی رنگ شده)، German Lapis (جاسپر رنگ شده)، Canadian Lapis (همان سودالیت) بنابراین نباید آنها را با لاپیس لازولی اشتباه بگیرید.

روش تشخیص لاجورد اصل از بدل

• سنگ لاجورد طبیعی را وقتی در دست بگیرید همیشه سرد هست ولی سنگهای مصنوعی و پلاستیکی با کمی در دست قرار گرفتن گرم می شوند.
• یک پنبه را با استن خیس کرده و به سطح سنگ بزنید. این ماده رنگ مصنوعی را درخود حل می کند.
• با لوپ بزرگنمایی اختلاف رنگ را در ترکهای سطح آن را بررسی کنید.
• به عنوان تستی تخریبی برای لاجوردهایی که با مواد پلاستیکی بازسازی شده اند با تماس نوک داغ میله فلزی بوی نامطبوع پلاستیک به مشام می رسد. این نمونه ها با فشار دادن زیر دندان نیز فرو روند.
• در خرید لاجوردهایی که رنگی یکدست و بدون رگه یا لکه داشته و بسیار پر رنگ و شبیه رنگهای مصنوعی دارند احتیاط کنید.
• با ابزار گوهر شناسی چلسی فیلتر می توانید لاجورد اصلی از سنتتیک و آزمایشگاهی را تشخیص دهید. زیر چلسی فیلتر (Chelsea filter) لاپیس لازولی طبیعی نور ضعیف قرمز مایل به قهوه ای منعکس می کند درصورتی که نوع سنتتیک آن نور روشن قرمز را منعکس خواهد کرد.

همانطور که در تصویر بالا میبیند اغلب مهره یا ریسه های ارزان قیمت با روش بهسازی نه چندان با ثبات رنگ می شوند که وقتی در استون غرق کنید بعد از مدت کوتاهی رنگ پس میدهند. دقت کنید بعد از رنگ پس دادن جلا و زیبایی مهره یا نگین شما از بین می رود . ما این تست را روی یک لاجورد بدون بهسازی انجام دادیم و هیچ اتفاق خاصی رخ نداد و زیبایی آن باقی ماند.

نکاتی که باید در خرید لاجورد طبیعی بخاطر بسپارید!

• وقتی سفیدی خیلی زیادی در سنگ بود در کلاس کلسیت ارزان قیمت طبقه بندی می شود.
• وقتی رنگ سنگ مورد نظرتان رو به آبی تیره خاکستری رنگ رفته باشد احتمالا لاپیس لازولی نیست و سودالیت است.
• معمولا سودالیت های بی کیفیت را رنگ می کنند و به عنوان لاجورد می فروشند! در تایوان این نمونه لاجوردهای بدلی بسیار یافت می شوند.
• نمونه های لاجورد مصنوعی ساخته شده از شیشه خال های طلایی پدیدار نیستند ولی در نمونه سنتتیک گیلسون کمتر پدیدار است.
• از نظر فیزیکی راف لاجورد طبیعی دارای رنگ خاکه آبی روشن روی سطح چینی بدون لعاب است. چنانچه آن را نصف کنید بوی نچندان خوشایندی (در اثر سولفور) به مشام می رسد.
• از فروشنده ضمانت گرفته که درصورت جواب منفی آزمایشگاه گوهرشناسی آن را پس بگیرد.

معادن سنگ لاجورد در کجا قرار دارند؟

معادن لاجورد در جهان بسیار معدود هستند و امروزه در بدخشان افغانستان ، دره کوکچه در منطقه کرانومونجان همچنین کوه های غرب هندوکش نزدیک سرچشمه رودخانه آمودریا جزو بهترین نوع های لاجورد در جهان می باشند که هنوز هم با روشهای سنتی از آنجا استخراج می شود. لاجورد های افغان از 6500 سال پیش در زمان هخامنشیان که جزو ایران بود مورد توجه قرار گرفته اند. پاکستان در کوههای چاگای در محلی موسوم به بی بی دیک، ۳۵ کیلومتری شمال دال بندیان در نزدیکی مرز افغانستان، دریاچه بایکال در غرب روسیه که لاپیس لازولی در آنجا حاوی مرمر دولومیتزه است، پامیر، آمریکای جنوبی، شبه جزیره سینا و همچنین مناطقی از ایران از دیگر منابع سنگ لاپیس لازولی می باشند.

معادن سنگ لاجورد در متون تاریخی و کتب اسلامی

دانشمندان تاکنون معادن متعددی برای سنگ لاجورد عنوان کرده اند ولی فقط تعداد معدودی از آنها توسط آزمایشات سنگ شناسی مورد تایید قرار گرفته است. ابوریحان بیرونی در کتاب ارزشمند الجماهر في المعرفه الجواهر می نویسد:

سنگ لاجوردی که به سوی خراسان و عراق حمل می گردد، از بدخشان و آنچه که به سوی مغرب رهسپار است از معدن لاجورد ارمنیه (ارمنستان) است ابوریحان بیرونی

وی همچنین می گوید: «لاجورد در روم به اسم ارمیناتون خوانده می شود». این کتاب قدیمی ترین اثری است که به وجود معدن لاجوردی غیر از معدن بدخشان اشاره می کند. در کتاب الجغرافيه مربوط به قرن ششم ه.ق فقط به وجود معدن لاجورد در کوههای «سبر ماق» خراسان اشاره شده است. جوهری نیشابوری در کتاب جواهر نامه نظامی (تأليف ۵۹۲ ه.ق) می نویسد: «معادن لاجورد در ارمنیه و بدخشان است» در کتب متعددی از قرن هفتم نیز به این سنگ اشاره شده است. خواجه نصیر الدين و ياقوت حموی معادن آن را در بدخشان می دانند. التيفاشی در کتاب ازهار الافكار في جواهر الاحجار معادن آن را در کوههای طخارستان در ارمنیه معرفی می کند.

معادن لاجورد ایرانی بر اساس کتب تاریخی

در حالی که دانش باستان شناسی و اطلاعات زمین شناسی از دو معدن بدخشان (در هزاره های چهارم و سوم ق.م ) و کویته نام می برند، متون اسلامی وجود معدن لاجورد در شمال غرب ایران را تأیید می کند. در قرن هشتم ابن بطوطه و آملی فقط از معدن لاجورد بدخشان نام می برند. در همین سده در کتاب عرايس الجواهر في النفایس الاطائب، برای اولین بار به چهار نوع لاجورد، بدخشانی، کرمانی، گرجی و دزماری اشاره می شود.

در قرن دهم که آخرین بازه زمانی نگارش این نوشتار را شامل می شود، بیهقی و محمدبن منصور در ذکر معادن لاجورد به شیوه کاشانی به چهار معدن اشاره کرده اند. با این تفاوت که به جای معدن گرجی از معدن کرجی نام می برند. بیهقی در تعیین مکان کرج اینگونه بیان می کند:

کرج شهری از بلاد جبل، بین همدان و اصفهان در میانه راه و به همدان نزدیکتر بیهقی

او همچنین دزمار را قلعه گلی از نواحی آذربایجان در نزدیکی تبریز تعیین می کند.

بهترین نوع سنگ لاجورد کدام است؟

به طور کلی سنگ لاپیس لازولی هرچه داری رنگ آبی عمیق تر، یک دست و بدون ترک و رگه های طلایی پیریت باشد ارزش بالاتری دارد. خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب تنسوخ نامه ایلخانی، در ذکر صفات لاجورد خوب می نویسد: لاجوردی که در آن نقاط زر بتوان دید و هر چه صاف تر و خوش رنگ تر و در آن نقاط سفید کمتر باشد، بهتر است لازم به ذکر است کتب قدیمی همواره سنگ لاجورد بدخشان را به انواع سنگ های لاجورد ترجیح می دهند. امروزه لاپیس لازولی نوع afghan یا Persian دارای رنگ آبی متمایل به بنفش است و با مقدار کمی از پیریت جزو بهترین نوع لاجورد طبقه بندی می شود. نوع روسی یا Siberian دارای رنگهای آبی متفاوت و مقادیری از پیریت و کلسیت هستند. نمونه دیگری نیز با نام Chilean وجود دارد که دارای نقاط سبز رنگ و همچنین کلسیت سفید بصورت شجر در آن نمایان هستند.

کاربردهای سنگ لاجورد با توجه به متون تاریخی

در کتاب اسلامی معجم البلدان آمده است از سنگ لاجورد به منظور ساخت نگین انگشتر و نقاشی نیز استفاده می شده است. در جواهر نامه نظامی علاوه بر ساخت نگین به رنگ کردن پارچه و لباس به وسیله رنگ گرفته شده از لاپیس لازولی اشاره شده است. جوهری نیشابوری در کتاب مذکور می گوید:

از آن نگین انگشتری می سازند و مردم شام به آن رغبت می کنند جوهری نیشابوری

همانطور که در ویدئو بالا مشاهده می کنید در دوران قدیم از آنجا که رنگ نیلی بصورت مصنوعی دست نیافتنی بوده است نقاشان دربار و اشراف زادگان از پودر سنگهای لاجورد که از خوارمیانه استخراج می شد استفاده می کردند و به دلیل فاصله زیاد تا اروپا این رنگ بسیار گران می بود. در نفایس الفنون آمده است که از آن انگشتر سازند و برای ساخت انواع ظروف سفالی از آن استفاده می شود. بدیهی است منظور آملی از استفاده از لاجورد در ساخت ظروف سفالی، استفاده از رنگ حاصل از لاجورد در دادن رنگ و لعاب به سفال است. کاشانی به نحوه استحصال رنگ از لاجورد و استفاده از آن در کاشی سازی اشاره می کند. همچنین ابن بطوطه در جریان بازدید از خرابی های شهر بلخ می نویسد پایه عمارت های بلخ منقوش به رنگ های لاجورد است و معدن آن در خراسان است.

تاریخچه تجارت سنگ لاجورد

تحلیل های باستان شناسی در مورد مهره های یافت شده از سنگ لاجورد به ما می گوید که تجارت این سنگ در دوران باستان همانند یک کالای شأن زا و تجملی بین ثروتمندان بوده است. چنین نگاهی از آن رو شکل گرفته است که معادن این سنگ و دسترسی به آن، محدود و طبقه حاکم بر جامعه می توانسته از مزیت دسترسی محدود به آن برای ایجاد تمایز و تفاوت میان خود و توده مردم استفاده کند. گاهی نیز در مراسم ویژه مذهبی از این کانی استفاده شده است. در طی هزاره های چهارم و سوم ق.م استقرارهای بین النهرینی با توجه به ظرفیت بالای اقتصادی، بازار مناسبی برای تجارت کالای نیمه قیمتی و تجملی سنگ لاجورد بودند. به نظر می رسد، این کالای گرانبها از طریق مسیر های کاروانی از شرق ایران به بين النهرین وارد می شده است. استقرارهایی که در امتداد مسیرهای کاروانی قرار داشتند از طريق نقل و انتقال این کالای سنگی به سود سرشاری دست یافتند. در شهر سوخته گور یک کارگر با ابزارش به همراه مهره های لاجورد یافته اند که نشان از قدمت این سنگ به عنوان یکی از قدیمی ترین سنگهای زینتی بشر می دهد. امروزه با توجه به محدود بودن معادن آن، لاپیس لازولی باکیفیت با رنگ خوب دارای قیمتی نسبتا بالا هستند.

خواص لاجورد در کتب پزشکی کهن

جایگاه درمانی لاجورد و تجارت این سنگ به منظور رفع نیازهای پزشکی و دارویی همواره در تفسیرهای باستان شناسان خالی است، اما در متون و منابع کتب قدیمی می توان اطلاعاتی در رابطه با خواص درمانی و پزشکی سنگ لاجورد کسب کرد. در این زمینه کتب پزشکی قانون ابن سینا، ذخیره خوارزمشاهی و تذکره الکحالین در کنار ذکر داروها، خواص دارویی و درمانی سنگ لاجورد را ذکر می کند. ابن سینا در خواص دارویی این سنگ می گوید:

• قوتش همان قوت صمغ گیاه بدران است و کمی از آن ضعیف تر است.
• مزاج: در دوم گرم و در سوم خشک است.
• خاصیت: گزنده، گنداننده، زداینده همراه تندی و کمی گیرندگی. می سوزاند و قرحه آورد.
• آرایش: زگیل ها را بر می کند. چشم. چنان که گویند رویشگاه موی مژه را به بهترین حالت در می آورد و موی مژه را زیاد می کند. بعضی گویند سبب این است که لاجورد خلط های بد ضد رویش موی مژه را از بین می برد و موهای مژه بی هیچ مانعی سر برآرند.
• سینه: درمان نفس بریدگی ناشی از خستگی است.
• اندامان دفعی: بخورند یا بردارند ریزشی ملایم به بول دهد، مواد سودایی را و هر آنچه با خون آمیخته و غلیظ است بیرون ریزد. داروی درد گرده است. مقدار تناولی لاجورد تا چهار (گرم) است و اگر با داروهای دیگر باشد تا یک درهم تجویز شده است.

خواص سنگ لاجورد در کتب غیر پزشکی قدیم

در سایر کتب تاریخی غیر پزشکی که در مورد سنگ لاجورد اطلاعاتی به خواننده عرضه کرده اند، خواص دارویی و درمانی بسیاری برای این سنگ قائل شده اند. کتاب نخبه الدهر فی العجائب البر و البحر، آن را برای درمان تنگی نفس، ازدیاد نورچشم، درمان سرع و سودا سودمند می داند. آملی، لاجورد را برای اسهال صفراوی، رفع بی خوابی، درمان افراد مبتلا به مالیخولیا و رویش مژه مؤثر می داند. با توجه به اطلاعات حاصل از کتب تاریخی می توان مهم ترین خواص دارویی لاجورد را درمان بی خوابی و اسهال صفراوی، درمان افراد مبتلا به مالیخولیا و رویش مژه چشم دانست.”

خواص معنوی لاجورد در چاکرا درمانی

لاپیس لازولی چاکراهای ششم (چشم سوم) و پنجم (چاکرای گلو) را تحت تاثیر قرار می دهد. این سنگ به فرد کمک می کند تا شناخت بیشتری از درون خود یافته و آسیب های احساسی را از بین ببرد. همچنین خواص لاجورد باعث ارتقای دور آگاهی شهودی، افزایش عمق مراقبه، فعال نمودن چشم سوم و ارتقای توانایی فرد برای رویا بافی و درک راهنمایی های شهودی می شود. لاجورد برای دفن کردن و آراستن فراعنه در مصر باستان مورد استفاده قرار می گرفت و به عنوان سنگی متعلق به سلطنت و معنویت نسبت به سایرین برتری پیدا کرده است. این سنگ متعلق به حقیقت بوده و آگاهی الهامی و آورنده اطلاعات جدید به ذهن شخص در قالب تصاویر به جای کلمات می باشد.