کهربا چیست؟ خواص کهربا و تشخیص کهربای اصل

کهربا (Amber) ماده ای طبیعی، آلی و معمولا شفاف با سختی 2 تا 2.5 است که از فسیل شدن صمغ طبیعی گیاهان ایجاد می شود. نام آن از “Ambar” واژه ای عربی به نام “عنبر” گرفته شده که یک ماده رنگی مومی شکلی است که از عنبر ماهی جدا می شد. در گذشته از خواص کهربا در جهت پزشکی و به عنوان مرحم زخم استفاده می شد. آنچه در این مقاله می آموزیم: کهربا چگونه تشکیل می شود؟ مشخصات آن چیست و در کجا یافت می شود؟ روش تشخیص کهربای اصل از بدل چگونه است؟ قیمت کهربای اصل چقدر است؟ دیرینه شناسی و کاربرد این رزین طبیعی در هنر و جواهرات چیست؟ خواص کهربا چیست ؟ پس با سنگ شناس همراه باشید تا به پاسخ این سوالات را دریابیم.

کهربا چیست؟

کهربا (Amber) یک ماده آلی و در واقع نوعی صمغ رزین فسیل شده درختان است که فرآیند تشکیل آن می تواند میلیون ها سال پیش برگردد. پلیمریزاسیون مولکولی در دما و فشار زیاد حاصل از رسوبات بالایی صمغ گیاهی را به نوعی شیره گیاهی به نام کوپال (Copal) یا کهربای نارس تبدیل می کند. ترپن ها (Terpenes) هیدروکربن هایی هستند که توسط نوعی گیاهان به ویژه مخروط داران تولید میشوند در دما و فشار ثابت خارج شده و به همین ترتیب کهربا بوجود می آید. در این هنگام بقایای حشرات، جانوران و گیاهان در هنگام تشکیل کهربا ممکن است درون آن گیر بیوفتند. کهربا گوهری ارگانیک و جواهری آلی است و به عبارتی محصول پروسه های بیولوژیکی موجودات زنده می باشد. این ماده برای فسیل شدن وارد یک چرخه اکسیداسیون تصاعدی میگردد، جایی که مواد آلی تشکیل دهنده آن درگیر ترکیب شدن با اکسیژن و پلیمریزاسیون که واکنشی تکمیلی است میشود. در این هنگام دو یا چند مولکول با یکدیگر ترکیب شده و هیدروکربن اکسیژن را تولید می کند، که از اتم های کربن ، هیدروژن و اکسیژن همان مواد آلی اولیه ساخته شده اند.

کهربا چگونه بوجود می آید؟

رزین یک هیدروکربن آلی آمورف (بی شکل) نیمه جامد است که توسط همه گیاهان ترشح می شود. کهربا زمانی تشکیل می شود که رزین درختان خاصی به مرور زمان سخت شده و فسیل می شود . رزین ابتدا با از دست دادن اجزای فرار مانند الکل و گریس سخت می شود و تبدیل به کوپال می شود و بعد فرارزدایی در طی دفن شدن در رسوبات به کهربا تبدیل می شود. همه رزین درختان نمی توانند کهربا شوند. به طور کلی، رزین هایی که به کهربا فسیل می شوند توسط درختان خانواده های مطبق‌کاجیان (Araucariaceae تیره‌ای از مخروط‌داران است که درختانی بلند با شاخه‌بندی منظم و اغلب فراهم هستند) و باقلاییان (Fabaceae که معمولاً به عنوان خانواده حبوبات شناخته می شود) و سرویان (Cupressaceae) ترشح می شوند. در مقابل، درختان متعلق به خانواده Pinaceae (یعنی خانواده کاج) معمولاً مرتبط با کوپال بوده و رزینی که به کهربا فسیلی بالغ منجر شود تولید نمی‌کنند. برای تبدیل شدن به کهربا، رزین باید حاوی یک ماکرومولکول به نام دی‌ترپن باشد که نوعی هیدروکربنی است که بخشی از رزین طبیعی می باشد . اسید اوزیک، یک دی ترپنوئید، جزء اصلی رزین های تولید شده توسط گیاهان متعلق به خانواده باقلاییان است. کوپال از کلمبیا، تانزانیا و ماداگاسکار، و به همین ترتیب کهربا از جمهوری دومینیکن، از درختان متعلق به این خانواده سرچشمه می گیرد.

در مقابل، کومونیک اسید جزء اصلی رزین درختان خانواده مطبق‌کاجیان است که ممکن است کهربای بالتیک و اوکراینی تولید کند. پلیمریزاسیون مولکول های هیدروکربن آلی (که هر کدام دارای “اسکلت” مشابهی از اتم های کربن هستند) رزین را به کوپال تغییر می دهد و یک واکنش اتصال عرضی بین زنجیره های این هیدروکربن ها کهربا تولید می کند. در طبیعت، این واکنش پیوند اتصال عرضی پلیمری در دما و فشار بالا در طی ته نشینی و دفن رسوبات آلی بسیار آهسته پیش می رود. در واقع،  میلیون ها سال طول می کشد تا به نیمه راه برسیم . این بدان معنی است که کوپال به حداقل بیش از یک میلیون سال نیاز دارد تا به کهربا تبدیل شود. با این حال، این واکنش ها را می توان با قرار دادن کوپال در معرض مجموعه ای جایگزین از پارامترهای فشار و دما در آزمایشگاه به طور قابل توجهی تسریع کرد.

مشخصات فیزیکی و اپتیکی کهربا چیست؟

کهربا دارای سختی 2 تا 2.5 در مقیاس موس بوده و وزن مخصوص آن 1.05 تا 1.09 و حداکثر 1.30 است بنابراین بسیار سبک وزن است. رنگ خاکه کهربا سفید است و فرمول شیمیایی آن مخلوطی از رزین های مختلف بوده و تقریبا C10H16O است. کهربا کلیواژ نداشته و شکستگی آن صدفی و نسبتا شکننده است. کهربا به دلیل تشکیل شدن از صمغ زلال و چسبان درختان غالبا در جنگل می تواند حاوی بقایای گیاهان و جانوران ریزی باشد که درون نوع شفاف آن به وضوح قابل مشاهده می باشند. این گوهر دارای ساختاری یکنواخت بوده و از نظر کریستالی آمورف یا بی شکل است همچنین سطح آن به صورت ناصاف و ترک دار است.

مقداری قابل احتراق است و بعد از صیقل شدن دارای جلایی صمغی تا شیشه ای دارد. معمولا چنانچه با پارچه مورد مالش قرار دهید به علت جریان الکتریسیته ساکن خاصیت جذب اجسام کوچک مثل خورده کاغذ را دارد.

انواع رنگ کهربا

کهربا بصورت مات تا شفاف در رنگهای زرد روشن تا قهوه ای مایل به قرمز یا تیره، نارنجی، متمایل به سبز، تقریبا بی رنگ، سیاه، سفید شیری و آبی دیده می شود. در کرانه های دریای بالتیک انواع روشن تر آن یافت می شود. در بازار های جهانی نمونه های شفاف قرمز رنگ جزو گرانترین نوع های کهربا بشمار می روند. کهربا پدیده چند رنگی و پراکندگی نور نداشته و ضریب شکست آن 1.54 است و می تواند تحت اشعه ماورا بنفش خاصیت فلورسانس قوی آبی مایل به سفید تا زرد مایل به سبز را نشان دهد. اکسیداسیون ممکن است باعث تغییر رنگ کهربا در طول زمان شود. برش و صیقل دادن کهربا برای جواهرات با حذف یا نازک کردن سطح بیرونی سخت تر، آن را مستعد اکسیداسیون می کند. کهربای شفاف زرد یا نارنجی می تواند به تدریج تیره شود تا قهوه ای مایل به قرمز و در نهایت سیاه شود. رنگ کهربا را می توان با بهسازی حرارتی و رنگرزی تغییر داد.

آیا کهربای سیاه وجود دارد؟

در جواب باید بگوییم هم آری هم نه. گفته میشد کمتر از 15% رنگهای کهربا تیره یا سیاه هستند ولی عده ای بر این باورند که کهربای سیاه رنگ وجود ندارد. دقت کنید شبق یا سنگ جت که به این نام مشهور است اصلا کهربا نیست و صرفا نامی تجاری برای شبق است. درحقیقت کهربا تماما طی فرآیند فسیلی شدن کامل بوجود نمی آید بلکه ناشی از بسپار شدن رزین یا صمغ (polymerized) نیز است. رنگ کهربا میتواند ناشی از این ناخلصی ها یا درونگیرها مثل شن و خاک و.. باشد که هنگام تشکیل آن درون صمغ هستند. بنابراین هنگامی که به یک کهربای سیاه نور بزنید احتمالا میبینید رنگ آن چیز دیگری است. بنظر من کهربای سیاه متواند نوع نارنجی یا سرخ یا قهوه ای خیلی تیره کهربا باشد. 

چرا دیرنه شناسی در کهربا اهمیت ویژه ای دارد؟

دانشمندان با بررسی فسیل های کهربا اعم از حشرات و سن آنها در دوره های متفاوت تاریخی می توانند به سیر تکامل آنها را پی ببرند. فرآیند فسیل شدن جانور در آن یادآور سبک مومیایی مصریان باستان است. در حالت عادی فسیل شدن جانوران موجب از بین رفتن قسمت های نرم بدن آنها می شود این در حالی است که کهربا بصورت محیطی ایزوله و نرم به دور جانور می پیچد. بدین ترتیب کهربا می تواند در بازسازی اکوسیستم های قدیمی و ارگانیسم ها بسیار ارزشمند باشد هرچند که به دلیل ترکیب شیمیایی صمغ کمک چندانی در شناسایی ارتباط فیلوژنتیک با گیاه تولید کننده صمغ نمی کند. اغلب کهرباهایی که امروزه یافت می شوند مربوط به 30 تا 50 میلیون سال پیش، یعنی پس از انقراض دایناسورها در دوره ترشیاری هستند. موجوداتی که ممکن است درون صمغ کهربا محبوس شوند شامل عنکبوت و تارهای آنها، برخی کرم ها، حشرات، میکروفسیل های دریایی، قورباغه ها و سخت پوستان، باکتری ها و آمیب ها، میوه ها، قطعات چوب یا گیاه گل، مو یا پر که ممکن است قدمتی بیش از 130 میلیون سال داشته باشند. البته در موارد بسیاری نیز مواد آلی اصلی از بین می روند و بقایا و حفرات مقاومی از جانور مانند کیتین ها باقی می مانند.

کهربا در چه مناطقی یافت می شود؟

کهربای بالتیک لهستان

بیشترین کهرباهایی که در اروپا یافت می شوند مربوط به فعالیت های یخچالی بوده و درنتیجه به حوزه بالتیک مانند لهستان، آلمان شرقی یا دانمارک محدود می شوند. معادن ساملند پنینسولا از جمله معدن پالمنیکن واقع در سواحل بالتیک لهستان یکی از مهم ترین مناطق ذخایر کهربا در جهان است که استخراج از آن بصورت روباز است.

نهشته های رسوبی موسوم به خاک آبی متعلق به خلیج دانزیگر در شمال شرقی لهستان بسیار مشهورند. غالبا دریای بالتیک بعد از طوفان های شدید باعث روانه شدن کهربا های زیادی همراه با موجهای متلاطم دریا به مناطق کم عمق می شود که در این هنگام افراد محلی برای شکار آنها روانه ساحل می شوند! ویدئو زیر نحوه شکار کهربا در دریای بالتیک را نشان میدهد. (جهت مشاهده لطفا از فیلتر شکن استفاده کنید).

https://www.youtube.com/watch?v=PT8ypkRsGkc

کهربای سیسیلی

شبه جزیره سیسیل ایتالیا که کهربای آنجا سیمتیت (Simetite) خوانده می شود که در گذشته از میان شکافها و سیلت های غنی از رس از حاشیه رودخانه “سیمتو سالتو” بدست می آمد که بعد از پی بردن به اهمیت تجاری آن برای رفع نیاز بازار بخشی از منابع آن از دریای بالتیک تهیه شد و اشتباها به کهربای سیسیلی مشهور است.

کهربا انگلستان

در جزیره وایت انگلستان در میان رسوبات “ولدن” قدیمی ترین حشرات جهان در فسیل های کهربا یافت می شود که متعلق به کرتاسه پیشین یعنی 130 میلیون سال پیش می باشند. حتی در حومه “هاستینگ” رسوبات قدیمی تری وجود دارد ولی در کهربای آنجا جانوری یافت نشده است.

کهربای جمهوری دومنیکن

در این منطقه جزیره ای با نام “هیسپانیولا” دارای معادنی است که تولید کننده اصلی آنجا میباشد. کهرباهایی با وزن هشت کیلوگرم با رنگهای قهوه ای تا زرد، قرمز و آبی وجود دارند. قیمت کهربا دومنیکن بسته به اینکه یک هزارپا یا یک عنکبوت در آن باشد می تواند بیش از 3 هزار پوند در هر گرم باشد.

کهربای فرانسه

یکی از مهمترین یافته های آن در فرانسه طی یک حفاری از رسوبات، 300 کیلوگرم کهربا متعلق به دوره ائوسن پیشین بوده است. بر اساس گزارشهای موزه گفته شده از ده هزار حشره موجود در این نمونه حدود 200 نمونه آن از نظر علمی جدید بوده است!

کهربای برمه

کهربای این منطقه با نام تجاری برمیت (Burmite) مشهور است که بیشتر آن به چین صادر می شد و امروزه گفته شده منابع آن تمام شده و در بازار نیز دیده نمی شود. رنگ نارنجی – قرمز تیره کهربای باکیفیت دره “هوکاوینگ” برمه میانمار که متعلق به دوره کرتاسه پیشین است بسیار بار ارزش است.

کهربای آمریکای شمالی

در این ناحیه مناطقی مانند “مدیسن هت” در آلبرتای کانادا یا “سدرلیک” در ایالت منتی توبا که به تازگی زیر آب دریاچه یک سد فرو رفت و “کلربورن” ایالت آرکانزاس دارای کهرباهایی با اهمیت سن کرتاسه هستند ولی نوع موجود در دوره ترشیر اهمیت اقتصادی چندانی ندارند. در مکزیک نیز نمونه های باکیفیتی وجود دارند ولی به دلیل هزینه بالای استخراج کمتر مورد استفاده قرار گرفته اند. ذخایر دیگر کهربا که از اهمیت کمتری برخوردارند عبارت انداز : اسپانیا و در رومانی با نام رومانیت (Rumanite) می باشند.

قیمت کهربا و تجارت آن

لهستان بزرگترین حجم صادرات کهربا به اندازه 360 میلیون دلار را به خود اختصاص داده است که بعد از آن لیتوانی و سپس روسیه که از لهستان و لیتوانی وارد می کند قرار دارند. به طور کلی کهرباهای خوش رنگ و شفاف ارزش بالاتری دارند. کهربای بالتیک به طور کلی گرانتر از کهربای دومینیکن است. قطعات حاوی حشرات یا گیاهان دارای قیمت بالاتری نسبت به قطعات پاک بدون چنین درونگیرهایی هستند. به عنوان مثال، کهربای تراش دامله بدون اینکلوژن حشره‌ها فقط چند دلار در هر قطعه قیمت دارند، در حالی که قطعاتی با نمونه‌های حشره یا گیاه که به راحتی قابل مشاهده یا کامل باشند ممکن است صدها دلار به فروش برسند. کهربای شفاف ارزشمندتر از مواد کدر است. در این بین آنهایی که درونشان حشره یا جانوری مربوط به دوره های قدیمی تر وجود دارد گرانبها هستند. بسته به کیفیت و نوع حشره قیمت کهربای صیقل شده می تواند از چند دلار تا چندین هزار دلار به ازای هر گرم باشد! یک گردنبند کهربای اصل با 12 نگین می تواند تا 300 پوند ارزش داشته باشد که با وجود حشرات ارزش آن بسیار فرا تر خواهد رفت.

اگرچه مصرف کنندگان بیشتر با کهربای زرد و طلایی آشنا هستند، این گوهر می تواند سفید، زرد و نارنجی تا قهوه ای مایل به قرمز باشد. کهربای مایل به قرمز از کهربای طلایی و به همین ترتیب زرد ارزشمندتر است. به ندرت، فلورسانس قوی می تواند به کهربا ظاهری مایل به آبی یا سبز بدهد ، اما وقتی زیر نور خورشید هم جذاب باشد می تواند بسیار ارزشمند باشد.  کهربا چگالی نسبی کمتری نسبت به آب نمک دارد، بنابراین می تواند بسیار سبک باشد، حتی در اندازه های بزرگ. این امکان استفاده از اندازه های نسبتا بزرگ را در جواهرات کهربایی فراهم می کند.

در ویدئو زیر نحوه ارزش گذاری قیمت کهربا را در بازار محلی برمه را می آموزیم: (با vpn باز کنید!)

https://youtu.be/x0jx8tyAozo

بزرگترین کهربای یافت شده در جهان

بزرگترین کهربا به وزن 50.4 کیلوگرم در معدن زغال سوماترای اندونزی یافت شده که متعلق به یک تاجر سنگاپوری است. قدمت آن به 15 میلیون سال پیش برمی گردد. این کهربا زیر نور ماورابنفش رنگ آبی و در نور معمولی چراغ قوه قرمز مایل به قهوه ای را منعکس می کند. در سال 2017 در رکوردهای گینس ثبت شده است.

رکورد قبلی گینس متعلق به یک تکه برش خورده کهربای 47.5 کیلوگرمی مربوط به 15-25 میلیون سال پیش است که در سال 2014 در غرب سوماترا اندونزی یافت و امروزه در موزه شهر کپنهاگ دانمارک نگهداری می شود. گفته می شود سنگ اصلی بیش از 80 کیلوگرم بوده که این قطعه بعد از تمیز شدن گل و لای و برش پولیش خورده است.

کشف فسیل مار 99 میلیون ساله درون کهربا

https://youtu.be/ggIGZ4w0vTA

به تازگی اولین فسیل بچه مار درون کهربا که مربوط به 99 میلیون سال پیش یافت شده که نشان می دهد که عمر انسان چقدر روی کره زمین محدود است.

اغلب کهرباهای موجود در بازار بدلی هستند!

از آنجایی که در سالهای اخیر سنگهای مصنوعی بسیاری با شباهت های نزدیک به طبیعی تولید شده اند ؛ کهرباهای مصنوعی نیز بسرعت در حال تولید و فروش در بازارها هستند. روشهای سنتی برای تشخیص کهربا کافی نیستند و هنگام خرید باید از فرد متخصص کمک بگیرید و یا به صداقت فروشنده اعتماد کنید! بسیاری از آنها حتی در موزه ها ممکن است نوع رایج آن یعنی کوپال یا کهربای کم قدمت باشند. احتمال اصل بودن کهرباهای قدمت دار  بیشتر است. متقلب کاران همیشه یک گام جلو تر هستند. معمولا اطراف کهربای اصل را لایه ای روشن احاطه کرده است که باز هم در نوع بدل ممکن است این ترفند را بکار ببرند. گاهی برخی ادعا می کنند که با بوییدن یا لمس کردن می توانند کهربای طبیعی را تشخیص دهند که البته نمی توان به این روش ها استناد کرد.

انواع کهربای مصنوعی و بدل

شناسایی کهربایی که روی گردنبند یا انگشتر سوار شده باشد کار ساده ای نیست. از گذشته تا کنون از مواد مختلفی جهت تولید کهربای بدل به جای انواع معروف آن استفاده شده است. برخی از آنها عبارت اند از:

• کازئین : یک ماده خمیری شکل که چنانچه با آب و فرمالدوید ترکیب شود ماده ای مایل به زرد تولید می شود که قابل برش دادن است. برای تشخیص آن باید بدانید که چگالی این ترکیب از کهربا اصل بیشتر است.
• باکلیت : این ماده “فنل فرمالدئید” یا “فنولیک رزین” است که از دوران پادشاهی ادوارد تا به امروز به عنوان کهربا استفاده شده است. با تجزیه شیمیایی این ماده در جواهرات بکار رفته به راحتی می توان آن را تشخیص داد.
• سلولوئید : این ماده شکل پذیر سنتتیک به کهربای عتیقه مشهور است و از ترکیب نیتروسلولز و کافور است که با مالیدن به اجسام بویی خوش به مشام می رسد. این ماده بسیار قابل اشتعال و چگالی آن کهربای اصل بالاتر است. بطور کلی تشخیص آن از کهربای اصل مشکل است و نیاز به آزمایشگاه و تجزیه شیمیایی دارد.
• کافور : این ماده آشنا از درخت کافور با نام علمی “Cinamum Camphora” شناخته شده و از گیاهی بومی در خاور دور بدست می آید.
• آبگینه یا شیشه : این نوع ماده شیشه ای شکل نیز جایگزین نوع طبیعی فروخته می شود ولی تشخیص آن آسان می باشد.

ویدئو ساخت کهربای مصنوعی با رزین اپوکسی

https://youtu.be/FOiew_VJdhA

صمغ کوپال چیست؟

کوپال از واژه مکزیکی Copali به معنی بخور گرفته شده و در آمریکای جنوبی مصارف بخور دارد. این نوع صمغ در نیوزلند از درختی به نام کائوری بدست می آید که می تواند شامل گیاه یا جانورانی درون خود همانند یک نوع شبه رزین شبه فسیل باشد که هزاران سال از عمر آن نیز بگذرد. اساسا کوپال به کهربایی با قدمت کم  یا کهربای جوان میگویند که قیمت آن ارزان تر از کهربا و تقریبا گرمی یک دلار یا بیشتر میباشد. قدمت کوپال میتواند بین 50 تا 1.6 میلیون سال باشد. کهربا باید بیش از یک میلیون سال سن داشته باشد، در حالی که کوپال جوانتر است – اغلب حدود صد هزار سال سن دارد. در ژاپن و شرق آفریقا از گیاهی از جنس “هایمنیا” آن را تولید می کند. قیمت آن ارزان و قیمت عمده آن کیلویی فقط 5 پوند است. کوپال می تواند حاوی فسیل حشراتی باشد که منقرض نشده اند (این یکی از روش های تخمین قدمت است). پایداری کوپال شبیه کهربا است اما توسط اتر نرم می شود. سطح آن به هم ریخته است و بسیار متخلخل است (به راحتی زیر تیغه چاقو خرد می شود). گفته می شود هنگامی که کُوپال در معرض نور و آفتاب قرار گیرد ترکهای عمیقی روی آن ایجاد می شود درصورتی که کهربا زیر نور و آفتاب ترکهای سطحی بر میدارد. همچنین در معرض سوزن داغ بوی آن با کهربا تفاوت هایی دارد. روشهایی جهت تشخیص کوپال از انواع کهربای اصل گفته شده، مثلا با  آغشته کردن سطح آن با دی‌متوکسی‌اتان، چنانچه جلای آن در اثر واکنش و حل شدن، مواد فرار آن از بین رفته و چسبنده شود کوپال و یا البته نوع تقلبی است. سطح کهربا معمولا چنین واکنشی نشان نمی دهد. از حلال استون نیز میتوان استفاده کرد ولی نیاز به ماه ها غوطه وری کوپال در این ماده است تا واکنش مشخص شود. بهرحال این تست نیز امروز خیلی موثر نیست زیرا کوپال ها را از طریق بهسازی سخت تر میکنند و بسیار شبیه کهربا میشوند. حتی سختی و میزان حلالیت آن مقاوم تر شده و دیگر با کهربا به این راحتی قابل تشخيص نیست. بهترین راه آزمایش های پیشرفته طیف سنجی FTIR می باشد. 

انواع روش های بهسازی و تولید کهربای مصنوعی

بهسازی با حرارت دادن دقیق در روغن کلزا (canola) می تواند کهربای کدر را تا حدودی شفاف کند. کهربای حاصل گاهی علائم دایره‌ای ترک مانندی به نام پولک خورشیدی (sun spangles) را نشان می‌دهد. کهربای بدل یا مصنوعی از رزین یا ترکیب آن با پودر نمونه طبیعی و یا بست وکس تولید میگردد. بهترین نوع بست وکس در امریکا و استرالیا تولید میشود. در دیگر روشهای بهسازی کهربای نارس یا کوپال آن را به رنگهای زرد مایل به قرمز رنگ می کنند تا شبیه کهربای قدیمی و با ارزش گردد. در فرآیندهای جدیدتر امروزی قطعات کوچک و بی ارزش کهربای طبیعی را با حرارت 140 تا 250 درجه سانتیگراد ذوب کرده و سپس به قطعات بزرگتر در فشار 3000 اتمسفر پرس کرده که حین کار نیز می توانند از انواع حشرات یا گیاهان درون آن نیز استفاده نمایند! این نوع با نام آمروید (Ambroid) معروف هستند. بسیاری از تسبیح های امروزی که در بازار ایران مشاهده می شود و با قیمت گزافی به عنوان کهربای بالتیک فروخته می شوند در حقیقت با مخلوط مواد رزین، شیشه زرد و یا ذوب درست شده باشند. چه بسا تسبیحی که از کهربای اصل بالتیک و قدمت دار تراشیده شده است تا ده میلیون تومان نیز ارزش داشته باشد!

روش تشخیص کهربای اصل از بدل

امروزه مواد رزین، پولی استر یا پولی استایرن جهت تولید کهربای بدل استفاده می شود. حتی نوعی فسیلی آن را با گذاشتن انواع حشرات از هزارپا گرفته تا مارمولک و عقرب جهت فریب دادن مشتریان ساده لوح استفاده می شود. درواقع فقط یک دیرینه شناس می تواند با بررسی میانباره های این گوهرسنگ سن آن حشره یا تطبیق آن با حشرات امروزی را تشخیص دهد. معمولا مشخصات اپتیکی و فیزیکی کهربای مصنوعی بالاتر از کهربای اصل  و طبیعی است. با استفاده از ابزارهای استاندارد گوهرشناسی مانند طیف سنجی FTIR میتوان به این مسائل پی برد. ضریب شکست نوع بدل بین 1.55 تا 1.60 است و غالبا وزن مخصوص آنها سنگین تر می باشد. کهربای مصنوعی با مقداری حرارت بویی تند پلاستیک را به مشام می رساند. پولک خورشیدی اشکالی هذلولی شکل هستند که در اثر آرایش حباب های گرم کهربا بوجود آمده اند و در برخی نمونه ها مورد اهمیت هستند.

تست اصل بودن کهربا

تست آب و نمک، ارزانترین و در دسترس ترین آزمایش برای تشخیص کهرباست. هر چند تجربه برای شناسایی عامل مهمی ست ولی برای تشخیص مطمئن تر باید از آزمایش طیف سنجی و بدست آوردن ضریب شکست استفاده نمود و وزن مخصوص دقیق آن را با ترازویی با حداقل دقت چهار صفر و کیت دانسیته بدست آورد. جهت اینکار ابتدا 12 گرم نمک را در 100 ml میلی لیتر آب ریخته و کاملا حل کنید. از آنجا که چگالی کهربای اصل پایین تر از محلول آب نمک هست روی محلول شناور می ماند. البته کوپال نیز همین ویژگی را دارد و این روش فقط یک می توان طبیعی بودن کهربا را از مواد پلاستیکی دیگر نشان داد. دقت کنید که وزن مخصوص رزین مصنوعی بسیار نزدیک به کهربا است و در این تست نیز رزین مصنوعی احتمالا همانند کهربای طبیعی رفتار میکند زیرا شرایط کنترلی آزمایش چندان دقیق نیست.

نکاتی درباره نگهداری کهربا

اگر یک کهربا از دوره کرتاسه داشته باشید باید فرد خوش شانسی باشید! ولی نگهداری از این به دلیل سختی پایین آن مهم است. چون این نوع معمولا ترکهای فراوانی روی سطح خود دارد و در صورتی که مدت طولانی در معرض هوا قرار گرفته شود ترد و شکننده می شود. بهتر است فقط در گردنبند یا گوشواره از آن استفاده کنید. رنگ کهربا با گذر زمان در اثر اکسیده شدن می تواند تغییر رنگ دهد. مثلا در رنگهای زرد یا نارنجی به مرور زمان ابتدا قرمز و سپس مشکی می شود. کهربای سیسیل بخاطر رنگهای مختلف خود گرانبها است. رنگ قرمز تیره آن با ثبات است ولی نوع آبی و کهربای سبز آن به مرور زمان خواد رفت و شاید تنها راه ایجاد یک لایه رزین مصنوعی دور آن جهت محافظت باشد!

کهربا را در تماس با مواد شیمیایی و پاک کننده و حرارت مستقیم مثل نور خورشید قرار ندهید. جهت تمیز کردن آن بهتر است از آب ولرم، مسواک نرم و دستمال جهت خشک کردن آن استفاده کنید و آن را در مقابل امواج اولتراسونیک یا بخار مستقیم قرار ندهید.

کاربردهای شیمیایی کهربا

یونانیان باستان از کهربای زرد رنگ جهت روغن جلا استفاده می کردند که البته نمونه های باکیفیت در تزئینات و هنر استفاده می شد. بیش از 90 درصد کهرباهای استخراجی در معدن پالنیکن بالتیک دارای مصارف شیمیایی هستند و از تقطیر آنها رزین زرد یا قهوه ای، روغن و حدود دو درصد اسید برای پزشکی و تهیه مواد رنگی استفاده می شود.

کهربا و کاربرد آن در هنر

کاوشهای باستانی نشان میدهند که انسان از کهربا به عنوان نوعی نماد و به دلیل رنگ جذاب و نرم بودن جهت تراش از آن همانند شیئی تزئینی استفاده می شد. در غارهای قابل سکونت باستانی در شمال و مرکز اروپا مهره ها و طلسم هایی از جنس کهربا یافت شده است که مربوط به دوران عصر پارینه سنگی می باشند. در هزاره دوم و عصر برنز از آن به عنوان پول رایج معامله می شد و انسان سعی کرد تا فنون تراش آن را ارتقا دهد. در آرامگاه های آشوری ها و بابلی ها نمونه های بسیاری از جواهرات و نقش های برجسته تزئینی روی گلدان ها و اشیا از جنس کهربا یافت شده است که نشاندهنده علاقه آنها به آن بوده است. تجارت کهربا در رم و یونان باستان اهمیت و رونق ویژه ای داشت. پس از تسلط قوم توتون بر دریای بالتیک اهمیت آن دوچندان شد. در قرون وسطی بارهای بزرگی از این گوهر با کشتی به مکانی به نام “اتحادیه کهربا” فرستاده و در آنجا جهت استفاده برای مصارف مذهبی، صلیب، تسبیح و اشیا مقدس استفاده می شد که امروزه قطعات آن در موزه ها و گنجینه های کلیساها یا مجموعه شخصی دیده می شود. طی قرون 18 و 19 از آن در ساخت اشیایی مانند پیپ یا نی سیگار استفاده می شد.

اتاق کهربا و تاریخچه آن

یکی از شاهکارهای هنری مربوط به اتاقی با مساحت 120 مترمربع از جنس کهربا است که در سال 1701 به دستور فردریک شاه پروس به عنوان اتاق پذیرایی در کاخ اصلی وی در برلین می باشد. سرتاسر این اتاق از صفحات چوب بلوط با 100 هزار قطعه برش خورده کهربا در زمینه نقاشی شده از گل استفاده شده است. فردریک آن را به منظور بزرگداشت معاهده ای با سزار پطر اول به وی هدیه داد. در سال 1755 اتاق کهربا به کاخ “اکاترینسکی” در اطراف سن پطرزبورگ (لنینگراد) منتقل شد. روس ها که قصد پنهان کردن آن از ارتش هیتلر را داشتند در این امر شکست خورده و قطعات اثر بدست ارتش نازی ها به شهر کالینگراد منتقل شد.

در سال 1945 بعد از بمباران این شهر توسط متفقین، طی یک فتنه بین المللی مکان یا بقایای این گنجینه هنری هنوز به صورت یک راز باقی مانده است. لازم به ذکر است که روس ها قبلا نسخه کپی از این اتاق را ساخته بودند که هم اکنون در برنشتاین سن‌پترزبورگ روسیه وجود دارد.

خواص درمانی کهربا

یکی از اولین کاربردهای کهربا جهت استفاده از بخور و مصارف پزشکی بوده است. این سنگ در گذشته هرگز بصورت افسانه از آن یاد نشده بلکه اسناد و مدارک نشان می دهد که مردم از آن به عنوان گوهری درمانی یاد کرده اند. “کاملوس لئوناردوس” در سال 1502 میلادی در بخش پزشکی کتاب خود می نویسد:

کهربا از مبتلا شدن به اسهال جلوگیری کرده و درمانی برای مشکلات گلو است. این گوهر ضد سم بوده و حشرات موزی را نیز فراری می دهد همچنین دندان لق را سفت می کند. کاملوس لئوناردوس

در طول تاریخ پزشکانی مانند “جان کوک” از خواص درمانی کهربا برای اختلالات مغزی و بهبود خونریزی یاد کرده اند. در گذشته تصور می شد چنانچه مردی کهربا را روی سینه همسرش در خواب قرار دهد وی را وادار به اعتراف اعمالش خواهد کرد!

خواص کهربا در منابع کهن ایرانی

در کانی شناسی ایران قدیم ص 235 آمده است که “زن چون فرزند او از شکم بیفتد و نماند سه مثقال کهربا بر بازوی او بندند ایمن گردد و بچه بماند. اگر آن را به گردن کسی بندند که وی را علت یرقان بود علت زردی از وی نازل گردد.

مزاج آن گرم و خشک است و ادرار حیض را باز دارد و به طریقی که به رحم رسانیدن و نزف ریزش خون را از جمله جراحات باز دارد. جواهرنامه 226

همچنین در کتاب قانون در طب از خواص کهربا آمده است که ” خونریزی از هرجای باشد بند آورد. از آن بر ورم بندند سودمند است و خون دماغ بند آورد. نیم مثقال کهربا را با آب سرد بخورند تپش قلب آرام بخشد. بند آورنده استفراغ است مواد بد را از معده دور می سازد. خونریزی زهدان و پیزی راست روده را قطع کند. بی اشتهایی را از بین می برد.

خواص کهربا از نظر روحی روانی

از خواص کهربا در حوزه احساسی می توان به کمک کردن شخص در جهت رها کردن ترس ناشی از قضاوت و کشمش درونی و یافتن آزادی درونی اشاره کرد. این گوهر ما را به سوی گرما سوق می دهد زیرا انرژی خورشیدی دارد و نیروی حیات را افزایش می دهد. کهربا به دلیل رنگ زرد خود چاکرای سوم (ناف) را تحت تاثیر خود قرار می دهد. جهت افزایش این انرژی آن می توان این آن را با ساوریت، یاقوت زرد و مولداویت ترکیب نمود.