گوهر شناسی و سنگ شناسی
نوعی کلسدونی سبز ایرانی تحت نام بازاری عقیق سبز
طی چند سال اخیر ، سنگهای سبز مایل به آبی تیره رنگ جدیدی در ایران با نام عقیق سبز خرید و فروش می شود. اگرچه در گذشته با اسم راف یشم افغان و یا عقیق سبز افغان ارائه می شدند ولی امروز می دانیم که این مواد از معادنی در خراسان جنوبی می آیند. همانطور که مشخص است استفاده از نام عقیق بیشتر جنبه تجاری داشته و این نوع سنگ بدلیل نداشتن بافت لایه ای و نوارهای معروف در آگات ها ، نمی تواند عقیق باشد. استفاده از این نام به علت این است که بیشتر در بین مردم شناخته شده تر است. در این مطلب کوتاه ما به بررسی اولیه نوع آنها می پردازیم.
بررسی اولیه نمونه تحت عنوان عقیق سبز
چند نمونه راف و نگین تراش خورده از معدن کرومیت منطقه سربیشه خراسان جنوبی بدستم رسید که در نگاه اول راف آنها شبیه به آکواپراز (نام تجاری نوعی کلسدونی حاوی کروم و نیکل) بودند. وزن مخصوص آنها حدود 2.58 تا 2.60 نشان می داد که در رنج کریزوپراز (2.58- 2.64 Walter Schumann, Gemstones of the world) بود . تحت فیلتر چلسی و UV نیز خنثی بودند. لازم به ذکر است که با توجه به اینکه وزن مخصوص کروم کلسدونی بین 2.55 تا 2.70 قرار می گیرد و تحت فیلتر چلسی قرمز می شود ، فلورسانس اندکی زرد دارد بنابراین گزینه کروم کلسدونی نمی تواند درست باشد.
پیش تر بررسی های طیف سنجی که توسط آزمایشگاه گوهرشناسی البرز انجام شد نشان داد که این مواد کلسدونی بوده و رنگ آنها نیز طبیعی است. اغلب راف های این نوع کلسدونی حاوی اینکلوژنهای قهوه ای رنگ بودند که در قسمت بیرونی آنها نوعی کانی سفید رنگی چسبیده بود. گاها این مواد سفید رنگ به داخل ریز حفرات سنگ نیز نفوذ کرده بودند. از نظر شکل راف ، بر خلاف اکثر کریزوپرازهای جهان که معمولا در حفره ها، ترکها و رگه هایی که معمولا دارای اندازه زیر چند اینچ تشکیل می شوند ، این نوع کلسدونی ایرانی در اندازه های چند کیلویی درشت نیز یافت می شود. راف آنها بیشتر شبیه آکواپراز بود.
یکی از نکاتی که سبب شگفتی من می شود، رنگ غیر یکنواخت این نوع کلسدونی هست (مشابه تصویر 11) . حتی من نمونه اسطخودوسی رنگ در کنار سبز نیز دیده ام. وجود چنین ترکیب رنگی در کلسدونی اولین بار است که می بینم و احتمالا طی یک شرایط رشد شگفت انگیز است. لازم به ذکر است که تیپ رنگی راف هایی که تحت نام عقیق سبز می آیند از سبز پر رنگ تیره تا کمرنگ و گاها متمایل به آبی است.
بررسی میکروسکوپی
در بررسی میکروسکوپی بافتی غیر یکنواخت ، کالرزونینگ و اینکلوژنهایی گسسته و خزه ای مانند مشاهده می شد.
آنالیز SEM
برای بررسی بیشتر عناصر کم مقدار جهت تعیین عامل رنگ آنها یک نمونه راف برای آقای دکتر کیانی از آزمایشگاه دانشگاه خوارزمی تهران فرستاده شد . از سه ناحیه یک نمونه از این راف های سبز توسط میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) بررسی بعمل آمد.
در قسمت سبز رنگ ناحیه 1 بررسی شده تصویر 8 عناصر کم مقدار نیکل ، کروم ، مس مشاهده شد. نیکل با درصد وزنی قابل توجه 3.62 به عنوان عامل رنگ ساز این نوه کلسدونی قرار می گیرد. این میزان در نقاط دیگر تا 4.2 نیز دیده می شد. با این حال بنظر راف های کلسدونی سبز ایران دارای نیکل کم و غیر متراکم در تمامی سطوح سنگ هستند که همین دلیل سبب درجه اشباع کمتر سبز در رنگ آنها شده است. در مپ عنصری نیکل می توانیم الگویی غیر یکنواخت و غیر متراکم و پیچشی مشاهده کنیم که می‌تواند دلیلی بر عدم رنگ یکنواخت در نمونه بررسی شده باشد. البته “اکثر” کلسدونی های سبز بررسی شده از این نوع بافت و رنگی مشابه تصویر 3 (خزه های غیر متراکم) دارند.
عنصر مس در عامل رنگ ساز شرکت نمی کند با اینحال در این نمونه ها درصد قابل توجهی دارد. حضور میزان کروم در حد نیکل قابل توجه است. در برخی مناطق حتی در فاصله نزدیکی به نیکل قرا گرفته بود. هرچه میزان کروم بیشتر باشد، رنگ کریزوپراز بیشتر به سمت تیره تر می رود. در برخی نقاط میزان نیکل به صفر می رسد و برخی نقاط کروم صفر می شد. این بدلیل غیر یکنواخت بودن رنگ راف (آبی تا سبز و بی رنگ) است. بر اساس آنالیز ها ، هرچه به سمت ناحیه 3 نزدیک تر می شدیم ، عنصر منگنز حضور بیشتری داشت (تا 2.55 درصد وزنی) . این می تواند ناشی از نواحی قهوه ای رنگ و سفید (منیزیت؟) باشد. لازم به ذکر است معادن کرومیت و مس و منیزیت در ناحیه سربیشه خراسان جنوبی، جایی که این مواد استخراج می شوند، وجود دارند.
ارزش و قیمت
طی دو سال گذشته مقادیر زیادی از این نوع راف کلسدونی سبز با نام عقیق سبز وارد بازار شده است. بنظر نمونه های مربوط به معادن سیستان و بلوچستان برخلاف نمونه های خراسان جنوبی از پاکی و کیفیت گوهری خوبی برخوردار نیستند. قیمت نگین های آنها بسته به رنگ و خلوص می تواند قیمتی از 400 تا 2 میلیون تومان داشته باشد. اینکلوژنهای قهوه ای و سفید و ترک های داخلی جزو فاکتورهای کاهش قیمت آنها است. گوهرتراشان باید هنگام خرید راف به این نکات دقت داشته باشند.
طیف رنگی اغلب نمونه های ایرانی سبز پر رنگ تا کمرنگ و گاهی مایل به آبی است. اغلب به صورت دامله تراش خورده و بعضا آنها را با عمق زیاد تراش می دهند تا عمق رنگ بیشتری را نشان دهند. ما بدرستی اطلاعاتی از میزان حجم کریزوپراز ایرانی و معادن آنها نداریم. همچنین گفته شده که قسمتی که این راف ها از معدن کرومیت سربیشه استخراج می شوند در حال حاضر بسته شده است. با توجه به اطلاعات اولیه ما از این راف ها، این مطلب در آینده بروزرسانی خواهد شد.
بنظرم نام بازاری عقیق سبز تنها از ارزش آنها کم می کند. نام کریزوپراز یا حتی کلسدونی سبز-آبی می تواند ارزش صادرات داشته باشد. از آنجایی که 99% عقیق های سبز در جهان رنگ شده اند، شما وقتی از واژه عقیق سبز استفاده کنید، مشتری خارجی بدرستی متوجه منظور شما نمی شود. ممکن است حتی تصور کند می خواهید عقیق خزه ای سبز با قیمتی بالا به او بفروشید.
نتیجه گیری
با توجه به حضور قابل توجه کروم و نیکل و منیزیم ، بهترین گزینه برای نام گذاری آنها نوعی کلسدونی سبز جدید هستند. با توجه به اطلاعات محدود ما بر اساس آنالیزها و عدم دسترسی به معدن و بررسی زمین شناسی آن ناحیه، هنوز باید بررسی های بیشتری در مورد نحوه تشکیل و بخصوص بحث علت تغییر رنگ ناحیه ای آنها صورت گیرد (مشابه شکل 11-1).
شاید آنها نوع خاصی از کلسدونی جدید باشند که در هیچ طبقه بندی کلاسیک قرار نگیرند! . این موضوع می تواند مثل نمونه هایی مانند آکواپراز باشد که هم نیکل و هم کروم عامل رنگ آن بود و از نظر گوهرشناسی یک کلسدونی آبی-سبز خوانده می شوند.
