مهمترین معادن فیروزه در ایران کدامند؟

فیروزه عمدتا در سنگ های آتشفشانی که توده های نفوذی یا نیمه عمیق در آنها نفوذ نموده، یافت می گردد. سن احتمالی نهشت و تشکیل ذخایر فیروزه ایران را ائوسن فوقانی تا الیگوسن تحتانی تخمین می زنند. مهمترین معادن فیروزه ایران شامل کانسار فیروزه نیشابور، کانسار فیروزه باغو (دامغان)، الله آباد و یخ آباد (کاشمر) اندیس فیروزه عبدالله گیو، اندیس فیروزه علی آباد تفت و کانسارهای مس چاه فیروزه (شهر بابک) و میدوک هستند. همچنین اثراتی از فیروزه در نینگان، کوههای زبر کوه سرهنگی، عشق آباد طبس، قلعه وزیری بصیران، چاه ابراهیم زهرا، کانسار مس سرچشمه، کوه های جبال بارز و ساوه شناسایی شده است. در ایران افزون بر معدن فیروزه نیشابور که مهمترین معدن فیروزه کشور بوده و در سطح جهانی نیز به دلیل کیفیت عالی آن از معروفیت ویژه ای برخوردار است، معادن فیروزه دیگری نیز وجود دارد اما به علت کمی مقدار و عدم مرغوبیت، فیروزه حاصل از آن بهره برداری نمی شود که از این میان می توان به معادن فیروزه طبس، کاشمر و قوچان اشاره کرد که محصول آن ها عمدتا به رنگ آبی فیروزه ای نیست، بلکه سبز رنگ بوده و ارزش زیادی نداشته و برای ساخت اشیا، ظروف تزئینی و مجسمه حیوانات کاربرد دارد.

معدن فیروزه نیشابور

بهترین نوع فیروزه از نظر کیفیت، رنگ و ارزش در کانسار نیشابور وجود دارد که یکی از قدیمی ترین معادن جهان و از ۴۰۰۰ سال پیش استخراج می شده است. آثار بهره برداری امروزه به صورت غارها و حفره های نامنظم در کل منطقه فیروزه دار مشهود است. معادن فیروزه نیشابور در ۵۵ کیلومتری شمال غرب شهرستان نیشابور، 35 کیلومتری شمال غرب شهر فیروزه و در 4 کیلومتری شمال غرب روستای معدن که شامل معدن علیا (بالا) و معدن سفلی (پایین) است، در ارتفاعاتی به نام کوه معدن و کوه رئیس و کوه عبدالکریمی واقع شده است. معدن مذکور از نظر تقسیمات زمین شناسی ساختاری در زون ساختاری البرز شرقی و زیر پهنه بینالود قرار دارد. درواقع معدن در دامنه های جنوبی ارتفاعات بینالود و در کمربند آتشفشانی جنوب قوچان قرار گرفته است.

فیروزه های نیشابور در مقایسه با فیروزه های باغو و چاه فیروزه از کیفیت و مرغوبیت بیشتری برخوردارند. در فیروزه های نیشابور و معدن باغو، رنگ مختلف وجود دارد. سنگ شناس

مهمترین واحدهای سنگی منطقه حاوی فیروزه شامل گدازه و پیرو کلاستیک های آندزیتی – داسیتی با سن ائوسن هستند. توده های نفوذی نیمه عمیق با ترکیب دیوریت پورفیری تا سینیت پورفیری در آن نفوذ کرده اند. دگرسانی های سیلیسی، آرژیلیک، کربناتی و پروپلیتیک واحدهای آتشفشانی و نفوذی منطقه را تحت تاثیر قرار داده اند. کانی سازی به شکلهای افشان، استوک ورک و برش هیدروترمالی دیده می شود. کانه های اولیه شامل پیریت، مگنتیت، اسپکیولاریت، کالکوپیریت و بورنيت و كانه های ثانویه شامل فیروزه، کالکوزیت، کوولیت و اکسیدهای آهن هستند. بررسیهای ژئوشیمیایی، ناهنجاریهای عناصر مس، طلا، روی، آرسنیک، مولیبدن، کبالت، اورانیم، عناصر نادر خاکی سبک، نیوبیم و توریم را نشان می دهد.

معدن فیروزه میدوک کرمان

معدن فیروزه میدوک در استان کرمان و در فاصله ۴۲ کیلومتری شمال شرق شهر بابک و ۱۳۲ کیلومتری شمال غرب معدن مس سرچشمه قرار گرفته است. سنگ میزبان این کانسار سنگ های آتشفشانی و آذر آواری ائوسن می باشد که توسط توده های نفوذی متعددی از جنس گرانودیوریت قطع شده است. در شهربابک نمونه های بسیار زیبا و متنوع فیروزه یافت می شود. فیروزه ها عمدتا بصورت رگه ای و در بعضی مناطق به شکل دانه ای در سنگ دیده می شوند. ضخامت این رگه ها در بیشتر مناطق بسیار کم است و در حد چند میلیمتر تا اسانتی متر و بصورت رگه های افقی و در بعضی قسمت ها به حالت عمودی در سنگ میزبان قرار گرفته اند. در این مناطق علاوه بر فیروزه کانی های دیگری مانند مالاکیت، آزوریت، کریزوکلا و کالکانیت نیز دیده میشوند. فیروزه موجود در این کانسار به طور عمده به رنگ های آبی و سبز دیده می شود. فیروزه های آبی رنگ مربوط به زون اکسیدی و انواع سبز رنگ آن مربوط به زون انتقالی است. فیروزه شهر بابک بر خلاف نیشابور عمدتا در سنگ میزبان تراکی آندزیتی شکل گرفته است. فرآیند تشکیل فیروزه معدن میدوک را می توان به صورت زیر ارائه داد:

• ۱) تجزیه کالکوپیریت و تشکیل سولفات مس و سولفات آهن
• ۲) تاثیر اسید سولفوریک بر آپاتیت و تشکیل اسید فسفریک
• ۳) تاثیر فسفریک اسید بر کانیهای مس دار و رسوب در مجاورت کانیهای آلومینیوم داری مانند پلاژیوکلاز و کانیهای رسی و تشکیل فیروزه

منطقه چاه فیروزه

کانسار مس چاه فیروزه در ۳۲ کیلومتری شمال شهر بابک استان کرمان واقع شده است. در معدن چاه فیروزه توده نفوذی دارای ترکیب گرانودیوریت و سنگ های آتشفشانی آندزیت، تراکی آندزیت و داسیت می باشند. وجود زون اکسیدان و همین طورکانی های فسفر دار جهت تشکیل فیروزه در چاه فیروزه موثر بوده است. با تاثیر عوامل سطحی بر سولفیدها، اسید سولفوریک تولید شده و در برخورد با کانی های فسفردار نظیر آپاتیت باعث تشکیل فیروزه شده است. منشا آلومینیم برای فیروزه در معدن چاه فیروزه الونيت است که از دگر سانی کائولینیت تحت تاثير محلولهای غنی از سولفات ایجاد شده است. تاثیر محلولهای حاوی مس، فسفر و آهن بر سنگ های آلومین دار چاه فیروزه و به ویژه دانه های آلونیت به عنوان مهمترین عامل تشکیل فیروزه در نظر گرفته شده است. فیروزه در منطقه چاه فیروزه یک کانی ثانویه بوده و همراهی وسیعی با کریزوکولا، همی مورفيت و مالاكيت دارد. همچنین فیروزه در این معدن به شکل شکافه پرکن و رگهای به عنوان آخرین فاز كانه زایی در زون های سوپر ژن و اکسیدان تشکیل شده است. ضخامت زونهای یاد شده در منطقه چاه فیروزه کم بوده، بنابراین تشکیل فیروزه را در سطح داریم و انتظار تشکیل آن در اعماق زیاد دور از انتظار است.

معدن فیروزه باغو سمنان

کانسار فیروزه باغو در مجاورت روستای باغو (کوه زر قدیم) در ۹۰ کیلومتری جنوب دامغان در غرب ترود (استان سمنان) قرار گرفته و در کمربند آتشفشانی – نفوذی ترود – چاه شیرین به سن ائوسن میانی است. واحدهای سنگ چینه شناختی منطقه شامل دو واحد رسوبی مارن دو ظهیر و کنگلومرای فجن در زیر و تناوبی از سنگهای حدواسط تا اسیدی شامل آندزیت ، ریولیت ، گرانودیوریت و داسیت می باشد که فیروزه بصورت رگچه ها و رگه های به ضخامت ۴ میلی متر تا 2.1 سانتی متر و همچنین دانه های پراکنده در سنگهای گرانودیوریتی و داسیتی تشکیل شده است. مطالعات میکروسکوپی بر روی مقاطع نازک و صیقلی حضور دو فاز کانه زایی هیپوژن و سوپر ژن را به اثبات رسانید. کالکوپیریت، گالن و طلا طی مراحل هيپوژن، هیدروکسیدهای آهن (هماتیت ، لیمونیت و گوتیت )، آنگلزیت، کوپریت ، مالاکیت و آزوریت در زون اکسیدان و کوولیت و کالکوسیت در زون غنی سازی ثانویه تشکیل شده اند. فیروزه آخرین فاز كانه زایی در منطقه است زیرا رگه های و دانه های پراکنده فیروزه تمام كانه زایی های پیشین را قطع کرده و یا بصورت میانبار در بر گرفته اند. مطالعات بافتی بر روی كانه فیروزه وجود بافتهای ریز کرهای کنکرسیونی و کلوئیدال را در آن اثبات کرد که شاخص محیطهای هوازدگی ثانویه می باشند. مدل تشکیل فیروزه در منطقه باغو شامل مراحل زیر است:

• ۱) تشکیل سولفوریک اسید و سولفاتهای آهن و مس در مرحله اکسیدان.
• ۲) تاثیر سولفوریک اسید بر آپاتیت و تشکیل فسفریک اسید.
• ۳) در مرحله غنی سازی ثانویه فسفریک اسید و سولفاتهای آهن و مس دار به شکل تدریجی بر آلونیتها و گرهکهای آلومین دار و سرانجام تشکیل کانی فیروزه.

فیروزه عبدالله گیو

معدن فیروزه عبدالله گیو در ۶۵ کیلومتری شمال شرق نیشابور و جنوب قوچان (واقع در مسیر سبزوار – قوچان) با طول جغرافیایی ۲۶°۵۸ تا ۳۰ ۵۸° و عرض ۴۰°۳۶ تا ۳۷ در زون بینالود واقع شده است. اندیس فیروزه عبدالله گیو شامل سه محدوده آقایه، الس و قزل آغل می باشد که از نظر واحد زمین شناسی و نوع كانی سازی مشابه هستند. سنگ های آتشفشانی ناحیه عبدالله گیو با سن ائوسن شامل آندزیت بازالتی، تراکی بازالت، اليوین بازالت و داسیت آندزیت هستند. فیروزه عبدالله گیو بصورت رگه ها و رگچه های نازک مالاکیت، کریزوکولا و فیروزه به رنگ سبز در داخل سنگ های آتشفشانی ائوسن قرار دارد. در واقع سنگ میزبان فیروزه عبدالله گیو همانند فیروزه نیشابور شامل مجموعه ای از سنگ های آتشفشانی و آذر آواری نظیر تراکیت، تراکی آندزیت، توف و ایگنمبریت است. ساختارهای تکتونیکی به عنوان یکی از عوامل کنترل کننده کانی سازی فیروزه این منطقه مطرح هستند.

فیروزه علی آباد

اندیس فیروزه علی آباد تفت فازهای متعاقب گرانیت زایی با تولیت شیر کوه در تفت (یزد)، بعد از ژوراسیک میانی باعث وقوع دگرسانی های مختلف و کانی سازی سولفیدی آهن و مس در منطقه شده است. سنگ میزبان، ماسه سنگهای آرکوزی و کنگلومراهای سازند سنگستان است. اکسیداسیون سولفیدها در محیط سوپر ژن منجر به شکل گیری محلولهای اسیدی حاوی مس شده است. این محلولهای اسیدی ضمن تسهیل هیدرولیز سیلیکاتهای آر کوزها سبب دگرسانی اسید – سولفات و نیز آبشوئی فسفات از کانی آپاتیت موجود در آر کوزها شده اند. در نهایت فیروزه از فسفاتی شدن آلونیت (ترکیباتی غنی از آلومینیوم) و یا برهم کنش مستقل سازه ها با رخداد رگچه ای و دانه ای شکل گرفته است. در مجموعه دگرسانی ناشی از باتولیت شیر کوه كانی سازی های مختلفی از قبیل فیروزه، باریت، مس و کائولن مشاهده می شود. سنگهای لوکوگرانیتی غرب شیر کوه طبیعت کالكو آلکالن داشته و همین ماگماتیسم عامل اصلی کانی سازی های هیدروترمال Cu، Ba،Au فیروزه بوده است.

سایر معادن فیروزه در ایران

در ناحیه نینگان (از تواب بشرویه) واقع در منطقه طبس و ۱۲۷ کیلومتری جنوب غرب كاشمر نیز ذخایر فیروزه گزارش شده است. از دیگر نمونه های شناخته شده فیروزه در ایران می توان به کوههای زبر کوه سرهنگی در جنوب غرب کاشمر) اشاره کرد. یک ذخیره کوچک از فیروزه در شمال منطقه عشق آباد (طبس) و در کوه های از یک کوه وجود دارد که فعلا به صورت مترو که باقی مانده است. ذخایر و معادن فیروزه همچنین در جنوب مشهد، شمال شرقی کرمان و در قلعه وزیری نزدیک بصیران (حوالی قلعه زری بیرجند) گزارش شده است. رگه های نازک فیروزه در سنگهای دگر گونه چاه ابراهیم زهرا در فاصله بین جندق و عروسان (استان اصفهان) شناسایی شده است. اثراتی از فیروزه در کانسار مس سرچشمه، نینگان، کوههای زبر کوه سرهنگی، عشق آباد طبس، قلعه وزیری بصیران، چاه ابراهیم زهرا، کوههای جبال بارز، ساوه و استان های آذربایجان شرقی و سیستان و بلوچستان نیز شناسایی شده است. منبع: مهدی هاشمی؛ استادیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نورمحمد ابراهیمی و علیرضا پور مرادیان دانشکده علوم زنجان