تاریخچه زمرد پنجشیر افغانستان و نحوه تشکیل آن

در سال های اخیر زمردهای دره پنجشیر افغانستان سهم زیادی از بازار را به خود اختصاص داده اند و زمردهای باکیفیت آن قابل مقایسه با زمرد کلمبیا است. شهرت آن‌ها با این واقعیت مشخص می‌شود که یک زمرد ۱۰ قیراطی افغانستان در حراجی کریستیز سال ۲۰۱۵ به قیمت ۲.۲۷۵ میلیون دلار آمریکا فروخته شد (معادل بالاترین قیمت ثبت شده در هر قیراط برای هر زمرد از یک منطقه غیر کلمبیایی).

معدن زمرد در دره پنجشیر افغانستان در حدود 113 کیلومتری شمال شرق کابل در دامنه تپه ای در جنوب شرقی پنجشیر و در ارتفاع حدود 3135 تا 4270 متری قرار دارد. دره پنجشیر یک منطقه گسلی اصلی بین دو صفحه پوسته، صفحه پالئوآسیایی و صفحه نئومریان است، که ممکن است مربوط به رویدادهای کوهزایی هیمالیا باشد. در سال‌های 1977 و 2015، پنج منطقه استخراج زمرد در دره پنجشیر به نام‌های درخنج، میکنی، یکنو، بوزمال و دارون وجود داشت که در شرق رودخانه پنجشیر قرار دارند.

تاریخچه کشف زمرد پنجشیر افغانستان

اکثر مردم بر این باورند که در یونان و روم باستان، زمرد واقعی از مصر آمده است با این حال رساله تئوفراستوس در مورد سنگها (314 قبل از میلاد) و تاریخ طبیعی پلینی بزرگ (77 پس از میلاد) هر دو به «اسماراگدوس» smaragdus از باکتریا اشاره کردند. اصطلاح لاتینی که در دوران باستان به زمرد و سایر سنگ‌های قیمتی سبز اشاره دارد که از باخترهای ایران و افغانستان کنونی آمده است. این نشان می دهد که زمرد در اوایل دوران روم در افغانستان تولید می شد. با این وجود، تنها مارکوپولو در سفرنامه‌های خود در سال 1265 میلادی از سنگ معدن نقره، یاقوت سرخ بالاس (یاقوت پوست پیازی شاید هم لعل بدخشان) و لاجورد از باختری نام برد. او نوشته است که:

«این گوهر به نام یاقوت بالاس از این استان (باختری) می آید»، «و همچنین در این کوه رگه هایی وجود دارد که از آن مقدار زیادی نقره، مس و سرب به دست می آید» (زندگی نامه مارکوپولو).

اعتقاد بر این است که زمردهای باختری ممکن است زمردهای پاکستان و افغانستان باشند. با این وجود، ما نمی دانیم که آیا در آن زمان در افغانستان تجارت زمرد وجود داشت یا خیر.
نکته قابل توجه این است که تجزیه و تحلیل ایزوتوپ اکسیژن یک زمرد تاریخی از گنجینه نظام در حیدرآباد (هند) نشان داد که دره پنجشیر منشا احتمالی آن بوده است. این شواهد از پنجشیر به عنوان منبع (پراکنده) زمردهای با کیفیت گوهری حداقل در اوایل قرن هجدهم سخن می گویند. در طول صد سال بعد، گوهرهای دره پنجشیر به ندرت گزارش شده است. در آغاز قرن بیستم، زمین شناسانی از بریتانیا، فرانسه، ایالات متحده و سایر کشورها در مورد شرایط زمین شناسی افغانستان گزارش دادند.

در آغاز دهه 1970، زمرد در معدن بزمل در شرق روستای دست روات در دره پنجشیر کشف شد که بررسی های سیستماتیک توسط زمین شناسان روسی و افغانی انجام شد. اگرچه وضعیت سیاسی محلی در افغانستان بر کار زمین شناسی تأثیر گذاشت، برنامه توسعه ملل متحد نیز نام و محل ذخایر زمرد را در گزارش سال 1977 منتشر کرد.
سال‌ها بعد، در استان لغمان در نزدیکی این دره نیز، زمردهایی با کیفیت گوهری در نزدیکی روستای کورگون (حدود 100 کیلومتری شرق کابل) و سنگ‌های نیمه شفاف در نزدیکی لاموندا کشف شدند. اگنیو برای اولین بار در سال 1982 ذخایر زمرد در افغانستان را مورد بحث قرار داد.

در دهه گذشته، محققان یکی پس از دیگری با خطر جنگ وارد افغانستان شدند تا اسرار زمرد را کشف کنند و گزارش های گسترده ای در مورد ذخایر معدنی و ویژگی های گوهرشناسی آنها ارائه کنند. آقای وارد در سال 1990 پیش بینی کرد که زمردهای افغانستان می توانند تأثیر زیادی بر بازار آتی جواهر داشته باشند .

امروزه معادن دره پنجشیر منبع اصلی زمرد مرغوب در افغانستان است. بزرگترین نمونه های گزارش شده در گزارش های رسمی، یک بلور 8 گرمی و یک سنگ 15 قیراطی با تراش فست است. با این حال، در دو دهه گذشته، محققان کریستال‌های زمرد افغانی با کیفیت عالی و بزرگ‌تر از 120 گرم و سنگ‌های فست خورده بالای 85 قیراط را دیده و آزمایش کرده‌اند. با این وجود، بر اساس تجربیات آزمایشگاهی موسسات معتبر گوهرشناسی، بیشتر زمردهای با کیفیت گوهری از افغانستان کمتر از 5 قیراط هستند. در مقایسه، زمردهای پنجشیر نوع دوم II که از سال 2017 پدیدار شدند، عموماً کوچک هستند (متوسط حدود 2.5 قیراط)، اما در موارد نادر به 20 قیراط نیز می رسند.

زمین شناسی و نحوه تشکیل زمردهای دره پنجشیر

دره پنجشیر در حدود 150 کیلومتری شمال شرق کابل در رشته کوه هندوکش قرار دارد و از شمال شرقی تا جنوب غربی رودخانه پنجشیر را دنبال می کند (شکل بالا). معادن زمرد در منطقه ای به طول تقریبی 16 کیلومتر و عرض 3 کیلومتر در شمال شرقی رودخانه پنجشیر از روستای خنج ، در ارتفاعات حدود 2000-4000 متری واقع شده است. دره پنجشیر از یک ناحیه برخورد قاره ای، زمین درز میان هرات-پنجشیر می آید که در آنجا سنگ های رسوبی حاصل از تختگاه را در بلوک های ساختاری شمال افغانستان از خاستگاه های مختلف جنوب بلوک های ساختاری (که همچنین حاوی آثار دگرگون شده اقیانوس پالئوتتیس است) تقسیم می کند.

نهشته های زمرد در پی‌سنگ‌های دگرگونی پروتروزوییک متشکل از میگماتیت، گنیس، شیست، مرمر و آمفیبولیت یافت می شوند. آنها به عنوان نوع IIC (نهشته‌های مرتبط با دگرگونی زمین ساختی و میزبانی در سنگ‌های دگرگونی) طبقه‌بندی می‌شوند. زمردها در داخل رگه‌های کوارتز و و حفرات کوچک تشکیل می‌شوند و با مسکوویت، تورمالین، آلبیت، پیریت، روتایل، دولومیت و کلرآپاتیت در شیست‌هایی که تحت‌تاثیر شکستگی شدید، گردش سیال و دگرسانی هیدروترمال قرار گرفته‌اند، مرتبط هستند.

تشکیل زمرد به دلیل واکنش سیالات هیدروترمال Be در امتداد رگه ها و سنگ های میزبان محصور با سنگ های غنی از کروم است. سنگ های نفوذی متعدد، از جمله کوارتز پروفیری، در شرق پنجشیر می تواند منابع خوبی برای سیال هیدروترمال بریلیوم دار باشد. سنگ های اولترامافیک منابع ایده آل کروم هستند.
مانند زمردهای کلمبیایی، راف های پنجشیر حاوی اینکلوژن‌های سیال حاوی کریستال نمک هستند که نشان دهنده (مانند کلمبیا) شسته شدن توالی های تبخیری توسط دگرسانی هیدروترمال در طول هیمالیا است. با این حال، برخلاف زمردهای کلمبیایی، آنها در درجه دگرگونی مشخصاً بالاتر، در حدود 400 درجه سانتیگراد در زمان الیگوسن (حدود 23 میلیون سال قبل) تشکیل شدند.

در مقابل، اطلاعات کمی در مورد ذخایر زمرد در ولایت لغمان وجود دارد، به ویژه تشکیل زمرد با کیفیت گوهری در نزدیکی کورگون که بر اساس اینکلوژنهای (بیوتیت و ترمولیت) و ترکیب شیمیایی (غنی از مواد قلیایی و خاکی قلیایی)، به نظر می‌رسد که محیط شکل‌گیری کاملاً متفاوتی نسبت به دره پنجشیر دارند.
به دلیل خواص مشابه و محتوای عناصر کم‌مقدار در مقایسه با زمردهای زامبیا (کافوبو) و اتیوپی (شکیسو)، زمین شناسان تصور می کنند که شکل‌گیری آنها ممکن است به طور مشابه با متابازیت‌هایی مرتبط باشد که به‌طور متاسوماتیک توسط سیالات برلیوم دار ناشی از نفوذهای گرانیتوئیدی مجاورتی تغییر کرده‌اند. تا آنجا که ما می دانیم، تشکیل زمرد در نزدیکی کورگون تنها مقدار محدودی از زمرد با کیفیت گوهری که به ندرت در تجارت جواهرات وارد می شوند تولید کرده است.