پدیده شاتویانسی و چشم گربه (Cat’s-Eye) در گوهرها

شاتویانسی (Chatoyancy) یک اصطلاح گوهرشناسی است که به افکت نوری خاصی داده می‌شود که در آن نواری از نور در سطح برخی از گوهرها (تراش دامله) منعکس می‌شود و ظاهری شبیه به نوری است که از چشم گربه می‌تابد. شاتویانسی (یا بعضا چاتویانسی تلفظ می شود) نامی برای پدیده اپتیکی “چشم گربه cat’s eye” است که در برخی از سنگ های قیمتی دیده می شود. اصطلاح «شاتویانسی» که از واژه فرانسوی “chatoyer” به معنای «درخشش مانند چشم گربه» گرفته شده است، به تأثیری اشاره دارد که وقتی نور درخشانی به سطحی صیقلی و بازتابنده تابیده می‌شود و باعث می‌شود نور در یک خط باریک عمود بر نور ناظر بازتاب شود. این را می توان با نگاه کردن به یک قرقره نخ براق یا چند نگین تراش خورده دامله (cabochon-cut) مشاهده کرد.

چه چیزی باعث ایجاد شاتویانسی می شود؟

شاتویانسی زمانی اتفاق می‌افتد که یک نوار نور از مجموعه‌ای زیادی از اینکلوژن های نازک که به موازات یکدیگر هستند منعکس شود . اینکلوژنها ممکن است تیوب های توخالی یا کریستال‌های سوزنی مانند، به عنوان مثال، روتایل یا هماتیت باشند که معمولاً با یک محور کریستالوگرافی هم تراز هستند. نوار نور همیشه در زوایای قائم به طول اینکلوژن‌های موازی رخ می دهد. برای نمایش این اثر باید فیبرهای کافی هم‌جهت شده موازی با قاعده سنگ وجود داشته باشد. گوهر نیز باید به صورت کابوشون (دامله) بریده شود تا سطح گرد لازم برای دیده شدن خط نوری فراهم شود. همانطور که نور حرکت می کند، یا راستای حرکت چشم ناظر حرکت می کند، به نظر می رسد که این خط نیز حرکت می کند، درست مانند شکلی که مردمک چشم گربه در زیر نور روشن به نظر می رسد. نوع خط تولید شده به انواع اینکلوژنها بستگی دارد.

تیزترین و ظریف ترین خط در کریزوبریل تولید می شود که تنها سنگی است که آن را “چشم گربه” می نامند. چنین سنگی دارای اینکلوژنهای سوزنی مانند است که اثری به نام “سیلک silk” را تشکیل می دهد. در نتیجه، یک اثر شاتویانت بسیار مشخص و تیز تولید می شود.

شاتویانسی در زیر یک منبع نور دقیق مانند لامپ های هالوژن یا یک چراغ قوه بهتر دیده می شود. روشنایی که از یک منبع گسترده مانند نور طبیعی روز یا لامپ های فلورسنت می آید، دید آن را کاهش می دهد.

کدام سنگ‌های قیمتی دارای پدیده شاتویانسی هستند؟

بسیاری از انواع گوهرها که می توانند چاتویانسیتی را از خود نشان دهند شامل: کریزوبریل، چشم ببر، اکتینولیت، آپاتیت، بریل (آکوامارین، هلیودور، زمرد)، بریلونیت، سروسیت، دانبوریت، دیاسپور، دیوپسید، انستاتیت، گارنت، یولیت، کیانیت، مون استون، اوپک پریدوت، پزوتایت، پرهنیت، کوارتز، روتایل، سیلیمانیت، اسکاپولیت، اسپینل، توپاز، تورمالین و زیرکون می باشند.

اگر چه بسیاری از سنگها پدیده چشم گربه ای دارند ، اما فقط کریزوبریل با این ویژگی را می توان «چشم گربه» نامید، بقیه باید با پیشوند نام نوع خود باشند مثل تورمالین چشم گربه ای یا زمرد چشم گربه ای و… سنگ معروف به نام “چشم ببر” یا “چشم شاهین” از خانواده کوارتز ، تنها گوهر شاتویانتی با اینکلوژنهای جامد فیبری از آمفیبول ها است که به وفور تولید می شود. این سنگ را می توان در آفریقای جنوبی و استرالیا یافت و به ویژه برای استفاده در زیورآلات مردانه محبوب هستند.

سنگ چشم گربه (cat’s-eye Chrysoberyl) 

سنگ چشم‌ گربه cat’s-eye یک کریزوبریل است که معمولاً به رنگ‌های زرد، زرد قهوه‌ای و سبز متمایل به زرد دیده می‌شود. برخی از سنگ‌ها مانند الکساندریت چشم گربه‌ای، حتی می‌توانند تغییر رنگی را نشان دهند که بسیار نادر، بسیار گران قیمت و پرطرفدار است. در سنگ چشم گربه اینکلوژنها آنقدر نازک هستند که با چشم غیر مسلح و حتی از طریق لوپ 10 برابر نیز براحتی قابل تشخیص نیستند.

کانال‌های رشد موازی (که به صورت تیوب/سوزنی دیده می شوند) می‌تواند دلیلی برای اثر شاتویانسی در جواهراتی مانند بریل، تورمالین و آپاتیت و غیره باشند. این خطوط رشد معمولاً بزرگ‌تر از نیدل‌های نازک در کریزوبریل هستند و می‌توانند حتی با چشم غیرمسلح نیز قابل مشاهده باشند، که روشی آسان برای تشخیص کریزوبریل و آپاتیت چشم گربه‌ای است که می‌تواند رنگ بسیار مشابهی داشته باشد.

شیر و عسل

برخی از سنگ‌های قیمتی بخصوص سنگ چشم گربه (کریزوبریل) دارای چاتویانسی بسیار گسترش یافته هستند، که اگر از زاویه مناسب دیده شوند، می‌توانند به صورت دو ناحیه متمایز دیده شوند. در این گوهر ها، افکت چشم گربه به نظر می رسد که سنگ را به منطقه ای از مواد با رنگ روشن (شیری) در یک طرف ناحیه شاتویانت و رنگ تیره رنگ (عسلی) در سمت دیگر تقسیم می کند. این پدیده که در بهترین نمونه های سنگ cat’s-eye دیده می شود، به افکت «شیر و عسل» معروف است. عکسی از کریزوبریل چشم گربه ای که اثر شیر و عسل را نشان می دهد در زیر آمده است.

پراش در پدیده چشم گربه

برخی نمونه‌های نادر شاتویانت دارای سیلک های درشت با فاصله مناسب هستند تا به عنوان شبکه انکساری عمل کنند. این نمونه ها نه تنها یک افکت چشم گربه ای، بلکه نمایش رنگ های طیفی ناشی از عبور نور از سیلک های درشت و انکسار نور به رنگ های مختلف را تولید می کنند. نمونه‌های آشناتر از این پراش، رنگین‌کمان‌هایی هستند که توسط نور خورشید منکسر شده توسط قطرات باران، یا بازی رنگ اوپال ناشی از پراش نور توسط کره‌های بسیار ریز درون آن ایجاد می‌شوند. نمونه اسکاپولیت چشم گربه ای در عکس بالا یکی از این نمونه ها است. این نوع اسکاپولیت دارای سیلک ها و اینکلوژن های لوله ای مانند موازی با محور اپتیکی تتراگونال خود است که سبب شاتویانسی می شود. در مواردی که اینکلوژنهای پلاکتی نارنجی مایل به قهوه‌ای احتمالا هماتیت داشته باشد، ایریدیسنسی رنگارنگ ناشی از انکسار نور هم نشان می دهد که نادر است. سنگ دیگری که پراش را نشان می دهد iris agate است.)

بدلیجات مصنوعی با ویژگی چشم گربه

بدل های شیشه ای از جواهرات شاتویانت ساخته شده از یک فیبر نوری رنگی برای ایجاد جلوه بصری مشابه وجود دارند. این شیشه‌ها در رنگ‌های متنوعی تولید می‌شوند و با مشاهده از نمای بغل دامله ها، در جهت موازی با الیاف شیشه، به راحتی از جواهرات طبیعی قابل تشخیص هستند. متاسفانه بسیار مشاهده شده بدل های سنگ چشم گربه (کریزوبریل) در بازار به فروش می رسند. این درحالی است که کریزوبریل چشم گربه ای باکیفیت دارای قیمتی بالا و چند صد دلار برای یک نمونه چهار – پنج قیراطی می باشد.

تراش و کیفیت

نگین های چشم گربه ای همیشه به صورت تراشیده می شوند. جهت گیری صحیح راف بسیار مهم است تا اثر شاتویانسی را به درستی نشان دهد، با یک نوار نورانی که در ناحیه کامل جواهر حرکت می کند، به موازات طول آن و در مرکز وسط نگین در نمای جلویی قرار دارد. برای این منظور، قاعده کابوشون باید به موازات اینکلوژنهایی که سبب شاتویانسی می شوند تراش داده شود و طول دامله عمود بر جهت آنها باشد. اگر این جهت گیری مناسب حاصل نشود، سنگ چشمی خارج از مرکز خواهد داشت یا اصلاً افکت چشم گربه ای نخواهد داشت.

درجه بندی کیفیت

بهترین جواهرات چشم گربه ای آنهایی هستند که معیارهای زیر را برآورده می کند:

1. به وضوح قابل مشاهده باشد
2. به طور متقارن سنگ دامله را به دو نیم تقسیم می کند
3. به شدت با رنگ بدنه سنگ تضاد دارد
4. با چرخاندن سنگ به آرامی حرکت می کند

اگر یک سنگ تمام معیارهای بالا را داشته و بخصوص دارای رنگ بدنه استثنایی باشد، پس شما یک جواهر چشم گربه ای فوق العاده دارید.

پدیده ستاره سانی (Asterism) نوعی شاتویانسی است

استریزم یا ستاره سانی یا ستاره ای نوعی از چاتویانسی است که در آن بیننده به جای یک چشم گربه ای، محل تلاقی چندین چشم گربه ای یا یک “ستاره” را می بیند. اینکلوژنهای جامد و موازی که در دو جهت مختلف قرار دارند باعث ایجاد ستاره ای با چهار پرتو می شوند. اگر سه دسته اینکلوژن با زاویه های 60 درجه تلاقی داشته باشند، بیننده ستاره ای با شش پر خواهد دید. شناخته شده ترین نمونه های استار در سنگ های قیمتی عبارتند از روبی استار و سافایر استار. استریزم را می‌توان در جواهرات دیگری مانند گارنت، اسپینل، دیوپساید (چهار پر) و کوارتز نیز یافت.