زولتنایت یا دیاسپور و هرآنچه باید درباره آن بدانید

سنگهایی که دارای قابلیت تغییر رنگ زیر نورهای مختلف هستند بسیار کمیاب و گرانبها هستند. در سال 2006 خبری مبنی بر جواهری با قابلیت تغییر رنگ به نام زولتنایت (Zultanite) استخراج شده از معدنی در ترکیه مورد توجه قرار گرفت. بررسی ها نشان داد که این یک گوهر جدید نیست. اگرچه این ذخایر در کوه‌پایه های آناتولی ترکیه به تازگی یافت شده بودند ولی این سنگ درواقع در اوایل قرن 19 میلادی تحت نام دَیاسپور (Diaspore) شناخته شده بوده است. اولین توضیح علمی برای دیاسپور در سال 1801 میلادی و یافتن آن در کوه های اورال روسیه بود که نام آن از ریشه یونانی با معنی “ترق و تروق (آهک) هنگام حرارت دهی” گرفته شده است.

نام زولتانایت از کجا آمده است؟

هنگامی که مورات آکگون (Murat Akgun)، جواهر‌‌ فروش ترکی، در سال 2005 معدن دیاسپور در کوه‌های ایلبیرا (Ilbira) در موغله، شهری در جنوب غربی ترکیه را از از بانک ETI خرید، توانست مجوز بهره‌برداری آن را کسب کند. وی پس از یافتن کمپانی Milenyum Mining جهت استخراج از معدن، برند و نام تجاری زولتنایت (برخی منابع از Sultanite یاد کرده اند) را ارائه کرد تا یادآور سلطان های امپراتوری عثمانی باشد. با وجود دو شریک متفاوت در گذشته، مورات آکگون در حالی که صاحب اصلی این معدن بود نام تجاری زولتنایت Zultanite را از دست داد. سپس به دلیلی برخی پیامدهای اقتصادی، سنگهای قیمتی این معدن را تحت نام سزاریت ®CSARITE ارائه کرد. وی در سال 2016 استخراج از این معدن را متوقف کرد و هم اکنون به دنبال یک شریک جهت بازگشایی معدن است.

جدول مشخصات زولتنایت

دیاسپور از نظر شیمیایی دارای فرمول (AlO(OH یا هیدروکسید اکسید آلومینوم و دارای سیستم بلوری ارتورمبیک است. زولتنایت در ذخایر دگرگیسی بوکسیت (bauxite) یافت می‌شود. دیاسپور دارای سختی 6.5 تا 7 است. این سنگ دارای ضریب شکست بالای 1.702-1.750 است که بین تانزانایت و اسپینل قرار میگیرد. شکل بلوری دیاسپور به طور کلی ارتورمبیک است که بلورهای منشوری آن دارای سطح مقطع مربع یا مستطیل و دو وجه موازی هستند. گاهی در این سطح های بلور نرم و گاهی خطوط شیاردار میتوان مشاهده نمود. بلورهای دیاسپور با رشد کامل شکل کریستالی کمیاب هستند. در بررسی آنالیزهای اپتیکی دیاسپور معمولا شفاف و خالص بنظر میرسند. این درحالی است که آنالیزهای شیمیایی و بخصوص آنالیز Xray به همراه اسکن زوم میکروسکوپ الکترونی میانباره‌های پلی‌کریستالین شامل بوهمیت، ژیپسیت، Donbassite، کراندوم، هماتیت، Ferroalluaudite، ایلمنیت، گوتیت، كلريتوئيد، مسکوویت، مارگاریت، کلسیت و کوارتز را نمایان میکند.

جدول خصوصیات سنگ دیاسپور
ترکیب شیمیایی	α-AlO(OH)
سیستم کریستالی	ارتورمبیک
رنگ	سفید، خاکستری کمرنگ، بی رنگ، خاکستری مایل به سبز، قهوه‌ای، زرد کمرنگ، صورتی، ارغوانی و پدیده تغییر رنگ
رنگ خاکه	سفید
شفافیت	شفاف تا مات
رخ	کامل در جهت {010} و ناقص در جهت های دیگر
شکستگی	صدفی و شکننده
جلا	شیشه ای – الماسی- مرواریدی روی رخ فست ها
ضریب شکست نور	1.682 – 1.752
شکست دوگانه	Biaxial (+) 0.048
سختی موس	7-6.5
وزن مخصوص	3.4-3.1
فلورسانس	زرد کمرنگ در مات در طول موج بلند، سبز در طول موج کوتاه

پدیده تغییر رنگ در زولتنایت

در دیاسپور یا زولتنایت تغییر رنگ در روز روشن به صورت بی رنگ تا تیره سبز (عموما کیوی رنگ) تا سایه های سبز مایل به زرد، کهربایی کمرنگ و یا قهوه ای (به دلیل گوتیت) تغییر میکند. بررسی های EDS/SEM و X-ray فلورسانس قطعاتی از معادن دیاسپور ترکیه نشان داده است که جایگزینی عناصر جزئی 1-1.5 درصد وزنی Fe2O3 و .057 درصد وزنی کرومیوم Cr2O3 علت سبز مایل به زرد تا مایل به سبز در نور روز و تغییر رنگ آن میباشد. دیاسپور در زیر نور لامپ رشته ای کم وات به صورت رنگ شامپاینی یا قرمز – رز تا نارنجی – قرمز می باشد. در نور لامپ رشته ای هرچه طول موج به سمت بزرگتر (دمای رنگ پایینتر) رود، غلظت رنگها نیز بیشتر میشوند. در نور نه چندان قوی مانند نور شمع، صورتی مایل به ارغوانی تغییر میکند.  تغییر رنگ در نگین هایی با وزن بیشتر معمولا بالای 5 قیراط، واضح تر و مشخص تر میباشد. فقط مقادیر اندکی از زوتنایت‌های ذخایر ترکیه دارای کیفیت بالای جواهری و شفافیت بالا هستند که آنها را به صورت تراش فست میتراشند تا گستره رنگهای آنها بهتر نمایان شود.

بدل زولتنایت، شیشه با قابلیت تغییر رنگ

در تصویر بالا این سنگ را به عنوان زولتانایت از ترکیه خریداری کرده اند. هنگامی که در سال 2016 نزد آزمایشگاه گوهرشناسی در چین رسیدند آنها را برای GIA ارسال می کنند. GIA بعد از بررسی با میکروسکوپ الکترونی، طیف سنجی و پلاریسکوپ و.. متوجه شدند که شیشه ساخته بشر هستند که قابلیت تغییر رنگ هم دارند.

این نوع شیشه ها خیلی اوقات در بازار با نام های الکساندریت سنتتیک ارائه میشوند که اشتباه است و در واقع این شیشه ها “بدل” الکساندریت یا بدل زولتانیت یا بدل یاقوت یا بدل گارنت کالرچنج محسوب میشوند. حسن کرمی

این نمونه ها زیر میکروسکوپ هیچ اینکلوژن خاصی ندارند. تقاطع فست های آنها خیلی نرم است و تراش خوبی دارند. هر دو نمونه سبز مایل به زرد تحت نور uv (عکس بالا) و قهوه ای مایل به زرد در تابش با دمای نوری کلوین 5500k (عکس پایین) داشتند. آنها متوجه شدن که عامل رنگ دهنده اینا عناصری نادر در کره زمین، نئودیمیم و پرازئودیمیم است.

ذخایر دیاسپور در جهان

از سال 1801 که اولین بار معدن دیاسپور در روسیه کشف شد، پس از آن تعداد زیادی از ذخایر آن را می‌توان در ترکیه، ایالات متحده آمریکا (آریزونا و پنسیلوانیا)، نیوزلند، برزیل، آرژانتین، بریتانیا، چین، پگماتیت‌های نفلین – سی‌نیت شمال نروژ، شیست های سنگ سمباده در رشته‌کوه‌های اورال روسیه، مگوک برمه، مرمرهای کوه های مرتفع Campolongo در جنوب تیرول ایتالیا و سوئیس جستجو کرد.

دیاسپور میتواند به صورت کانی زایی هیدروترمال کمی کمتر از دمای 960 درجه فارنهایت در ترک ها و پگماتیت ها رخ دهد. بلورهای بزرگ که کلکسیونرها به دنبال آنها هستند در حفرات حل شده و یا ترک های تکتونیکی در تماس مرمر و دیاسپوریت یافت میشوند.

مهمترین ذخایر باکیفیت زولتنایت

مهم‌ترین ذخایر دیاسپور در منطقه بزرگی در غرب و جنوب غربی ترکیه با نام Menderes Massif وجود دارد. این ناحیه طی دگرگونی کوه‌‌های آلپ طی دوره پركامبرين‌ (نخستين‌ دوره‌ى زمين‌ شناسى‌) تا دوره دوران پالئوسین (حدود 65 میلیون سال پیش) تشکیل شده است. این منطقه شامل مقادیر زیادی از متابوکسیت (دیاسپور و سنگ سمباده) به صورت رگه های کم عرض است که در سال 1949 اکتشاف شدند.

دیاسپورهای منطقه Menderes Massif بخصوص روستای Pinarcik به وفور در در رگه های هیدروترمال همراه با بلورهای درشت کلسیت، مسکوویت، میکا و كلريتوئيد همگی روی مارتیکس غنی از گوتیت یافت میشوند. بلورهای دیاسپور این منطقه میتوانند به صورت دوقلو بهم چسبیده باشند. لازم به ذکر است که در کوه های ایلبیرا (Ilbira) نیز نمونه های کیفیت بالای زولتنایت استخراج میشود.

آیا زولتنایت سنگی گران قیمت است؟

قیمت مهمترین و سریع ترین عامل در تشخیص زولتنایت از فیک است. موضوع اصلی این است که بیش از 60% زولتنایت‌ها اوپک با رنگ سبز کم رنگ هستند و نور را از خود عبور نمیدهند. بقیه که شفاف هستند در رنگهای اغلب در رنگهای زیتونی رنگ تا تیره دیده میشوند. از طرف دیگر منابع زولتنایت های با کیفیت محدود هستند. حال بسته به مقدار شفافیت، مقدار شدت تغییر رنگ، نوع رنگ، نوع تراش و از همه مهمتر مقدار وزن و درشتی آن یک نگین زولتنایت میتواند از قیراطی چند دلار باشد تا قیراطی 500 دلار و بیشتر. بنابراین امکان ندارد یک نگین زولتنایت درشت با شفافیت بالا و تغییر رنگ قوی ببینید و قیمت کلی آن زیر هزار دلار باشد. شاید بهترین راه خرید این سنگ همراه با شناسنامه معتبر باشد.

خواص سنگ زولتنایت

از آنجایی که این یک سنگ قدیمی و باستانی نیست، اطلاعاتی درباره باورها و اعتقادات به این سنگ وجود ندارد. هرچند که گفته میشود زولتنایت میتواند چاکراهای ناف(سوم)، قلب(چهارم)، چشم سوم (ششم) را تقویت کند. بنابراین با تحریک کردن نواحی مغزی بدن را در حمایت در بهبود یافتن از آسیب‌های مغزی یاری می کند. زولتنایت سبب ارتقای سطح مراقبه، اتصال با انرژی های با بسامد بالا در حوزه طبیعت، یاری دادن در رهایی از تنش های روانی و رها شدن میشود.