گوهر شناسی و سنگ شناسی
سندلوس چیست و از چه ساخته شده است؟ روش تشخیص سندلوس اصل و انواع آنها
احتمالا تاکنون درباره تسبیح های سندلوس موجود در بازار شنیده اید. ولی آیا میدانید که تاریخچه سندلوس چیست و از چه موادی تشکیل شده است؟ انوع سندلوس کدامند؟ روش تشخیص سندلوس اصل چیست و چه ویژگی هایی دارد؟ قیمت سندلوس بر چه اساسی تعیین میگردد؟ چرا سندلوس آلمان معروف شده است و چرا امروزه از ترکیه وارد میشوند؟ آیا سندلوس خواص درمانی دارد؟ قبل از پاسخ به این سوالات باید بگوییم که اساسا مهره های سندلوسی کنونی چیزی جز نوعی رزین مصنوعی و ساخته شده نیستند. شاید بتوان سندلوس را نوع مصنوعی و به نوعی بدل کهربا دانست. اما برای پاسخ به این سوالات ابتدا باید دریابیم که اولین بار چه کسی و در کجا این مهره های زیبا را خلق کرده است. پس با سنگ شناس همراه باشید تا بدین سوالات پاسخ دهیم.
افسانه یا واقعیت؟ تاریخچه اولین سندلوس ساخته شده با ساختار طبیعی
چیزی که ما امروزه با نام سندلوس (sandeloos) میشناسیم در طی سالیان دراز اسامی متفاوت و تجاری مختلفی داشته است. گفته میشود فاتوران (Faturan)، نام ماده ای ترکیبی طبیعی از کهربا و رزین های طبیعی دیگر است که اولین بار توسط یک شیمی دان عرب با اسم فتورن، طی قرون 17 تا 19 میلادی در خاورمیانه ساخته شده است و بخصوص به عنوان مهره هایی برای مسلمانان کاربرد زیادی داشت. وی در کارگاهش قصد داشت تکه براده هایی که در هنگام تراش سنگ کهربا به دور انداخته میشدند را ذوب و آغشته با مواد طبیعی چون مصطکی (صمغ زرد درختچه پسته)، کندر، کلوفن (صمغ درخت صنوبر) و یا روغن تربانتین (شیره درخت کاج) کرده و یک ماده طبیعی و ابتکاری برای مهره هایش درست کند. این مهره ها با رنگهای قرمز و زرد بودند.
چند نمونه کامبُلوی (Komboloi) در موزه تاریخ طبیعی آتن وجود دارد که قدمت آنها به سال 1821 میلادی برمیگردد و از فاتوران یا سندلوس طبیعی ساخته شده اند. کامبُلوی نوعی مهره برای تسبیح که در یونان و قبرس استفاده ای غیر مذهبی و بعضا ابزاری برای مدیتیشن بود. متاسفانه فرمول تهیه این ماده نیز گم یا از بین رفت. جالب است بدانید برخی مدعی اند به این داستان از سال 1987 به بعد ساخته شده است و در واقع فاتوران نیز ترکیبی از رزین مصنوعی بِیک لایت است که در ادامه توضیح خواهیم داد!
اختراع پلاستیک های زیبا و جایگزین سندلوس های ساخته شده از مواد طبیعی
در سال 1900 میلادی ورود ماده های ساختگی از رزین مصنوعی کم کم جای خود را به نوع طبیعی دادند. نوع های اولیه رزین های پلاستیکی عبارت اند از:
- سلولوئید ( celluloid نوعی پلاستیک طبیعی از پیروکسین و کافور که در سال های قبل 1900 بوده است)
- بِیک لایت (Bakelite نوعی پلاستيك ساخته شده از فرمالدئيد و فنول و مقاوم در برابر حرارت و فشار)
- کتالین (Catalin مشابه رزین بِیک لایت ولی ظاهری و رنگهایی جذاب تر)
بِیک لایت (Bakelite) توسط دکتر لئو و تیم شیمیدان خود در سال 1989 اختراع شد. ولی این مواد نسبت به رزین های سلولوئیدی مقاوم تر، ارزان تر، گرماسخت (در مقابل گرما سخت میشوند) و قابل قالب گیری بوده و همچنین کاملا مشابه رزین های طبیعی قبل از خود بودند. نوع شفاف جواهری بِیک لایت نیز وجود دارد و برای کلکسیون دارها ارزش بالایی دارد. نوع سلولوئیدی قبل از بِیک لایت وجود داشته که هم خطرناک و هم قابل اشتعال است.
داستان عبارت سندلوس آلمانی اصل از کجا آمده است؟
این عبارت را در بازار فروش تسبیح های سندلوس احتمالا شنیده اید. در آلمان شخصی به نام Traun و پسرش نام اصلی “فتورن” را حفظ کرده و تولیدات انبوه خود را تحت برندی با همین نام آغاز کرد. رزین های مصنوعی ساخته شده از ترکیبات فنول – فرمالدهید بِیک لایت بود و از آنها برای تولید مهره استفاده میشد. آنها در قرن بیستم این روش را توسعه و تا سال 1940 از آن تولید کردند. از آنجایی که طی جنگ جهانی دوم و هنگامی که نیاز به مواد اولیه به شدت بالا رفته بود متوقف شد. گفته میشود نمونه هایی از ترکیب این ماده با شیشه هم بخصوص در طی جنگ جهانی دوم تولید میشد. 
به همین دلیل است که مهره های سندلوس های آلمانی قدیمی امروزه کمیاب و گردنبند های ساخته شده از آنها کمیاب تر هستند. ظاهرا این مهره ها به ترکیه تحت نام سندلوس صادر میشدند. امروزه مهره هایی از این جنس با عنوان تسبیح سندلوس آلمانی اصل بین مسلمانان بسیار خواهان دارد. قیمت آنها درواقع بر اساس قدمت آنها مانند عتیقه جات است.
تسبیح های سندلوس های قدیمی با تسبیح های پلاستیکی امروزی چه تفاوتی دارند؟
در حقیقت مهره های ساخته شده از جنس بِیک لایت یک ترکیب پلیمری از فنول و فرمالدوئید هستند که از اولین نمونه های تولید شده پلاستیک بوده توسط دکتر Leo Baekeland بلژیکی اختراع شده است. هر دو ماده بسیار سمی و خطرناک هستند و علاوه بر هزینه بالای تولید، در چرخه بازیافت پلاستیک هم مشکل آفرین اند. بنابراین اکیدا توصیه میشود که سندلوس های قدیمی از این جنس را درون دهان خود قرار ندهید! به همین دلیل است که امروزه سندلوس ها را با فرمول های جدید و غیر خطرناک تولید میکنند. بنابراین در چیزی که در بسیاری از وبسایت ها گفته اند جنس سندلوس اصل آلمانی و قدیمی از صمغ نوعی درخت هست اشتباه است. اگر صمغ درخت بگیریم میشود کُپال یا کهربا… . جالب است بدانید در خارج کشور اشیا ساخته شده از جنس بِیک لایت قدیمی امروزه همانند عتیقه جات معامله میشوند.
نقش ترکیه در تولید تسبیح سندلوس
ترکیه اولین وارد کننده رزین بِیک لایت (Bakelite) آلمانی در سالهای 19011 تا 1909 میلادی در خاورمیانه بود که ابتدا از این جنس برای دستگیره اثاث خانه و کمد وارد شد. خیلی زود ترکیه ای ها فهمیدند که حکاکی روی این مواد رزین آسان و تراش و تبدیل آنها به مهره های تسبیح برای عبادت کنندگان بخصوص مسلمانان بسیار جذاب و سود آور است. درواقع آنها سندلوس های رزینی مصنوعی آلمانی را جایگزین کهربا که تا کنون استفاده میشد کردند. هر استادکار نسخه سری خودش را برای آغشته کردن این نوع مواد با انواع مایعات و روغن ها و حتی حرارت دهی برای تغییر شیمیایی و فیزیکی و تولید مواد محصولاتی جذاب را داشت. در هرصورت آنها این مهره ها را با نام تجاری سندلوس به کشورهای مسلمان از جمله ایران صادر کرده و میکنند.
قیمت انواع مهره های سندلوس و مشابه آنها
قیمت سندلوس و یا مشابه آنها در واقع بسته قدمت آنها است. یعنی سندلوس هیچوقت از نظر فیزیکی گرانبها نیست و نمیتواند در رده گروهی سنگهای قیمتی جایی داشته باشد. گفته میشود یکی از گرانترین نوع های سندلوس طبیعی از جنس فتورن، نوع طلایی آن است که در جواهرآلات و یا حلقه استفاده میشود و از ترکیب گرده یا فلز طلا به صورت ذوب با فتورن است.
یکی از نادرترین نوع های مهره هایی از این جنس نیز با عنوان فتورن جریان مذابی طلایی (Golden Lava Flow Faturan) خوانده میشود. فرآیند هزینه بر تولید آن که از ذوب کردن طلا و ترکیبی پیچیده با فتورن است، آن را بسیار نادر و گران قیمت کرده است که نتیجه کار شبیه مذاب آتشفشان است.
نمونه های بِیک لایت و کتالین نیز از انواع دیگر مهره های سندلوسی هستند که نوع قدیمی آنها کمتر دیده شده و هزینه آنها برای یک تسبیح شاید تا ششصد هزارتومان تا چنین میلیون تومان نیز باشد. در کشورهای خارجی نیز اولین اشیا یا مهره های کلکسیونی ساخته شده از اولین پلاستیک های مصنوعی بِیک لایت یا… بسته به قدیمی تر بودن آنها قیمت های متفاوتی دارند.
7 روش تشخیص سندلوس اصل و کهنه
پس تا اینجا میدانیم که سندلوس های امروزی چیزی جز پلاستیک هایی از جنس Bakelite یا Catalin نیست. از طرفی قیمت مهره یا تسبیح اصلی سندلوس با جنس بِیک لایت بر اساس قدمت و تاریخ تولید آنها برمیگردد. نمونه های فاتوران اولیه که طبیعی بودند نیز بسیار نادر هستند. در مورد قدمت بنظرم راهی جز بررسی کارشناس حرفه ای نیست. مهمترین روش تشخیص پلاستیک بیک لایت بررسی ضریب شکست نقطه ای آن است که حدود 1.63 است. همچنین بررسی فلورسانس آن در طول موج بلند، وزن مخصوص و طیف سنجی های مادون قرمز همراه ATR و بررسی قله های طیف های بدست آمده است. ولی نکاتی وجود دارد که حداقل میشود جنس بِیک لایت اصلی را از سندلوس های بدل و پلاستیکی معمولی تشخیص داد:
- تست بو: هنگامی که مهره های تسبیح های سندلوسی از جنس بِیک لایت را به هم آنقدر مالش میدهد تا داغ شوند به علت وجود ترکیب شیمیایی فرمالدئید در این نوع پلاستیک، بوی فرمالدوئید به مشامتان میرسد. این عطر همیشگی هست و راهی راحت برای تشخیص این نوع سندلوس است. این تست را میتوانید در آب داغ نیز انجام دهید و فرمالدوئید آزاد شده از پلاستیک در این روش نیز راحت تر به مشام میرسد.
- تست دیداری: با ذره ببین خش های روی مهره ها و لبه آنها را بررسی کنید. سندلوس های اصلی و قدیمی معمولا مانند پلاستیک های ریخته گری جدید صاف و بی عیب نیستند. گاهی حس شما میتواند به کمک شما در این قضیه بیاید.
- تست وزن: سندلوس های بِیک لایت از دیگر نوع پلاستیک های مشابه خود سنگین تر هستند. بنابراین هنگام خرید تسبیح سندلوس یک نمونه پلاستیکی سبک معمولی و بدلی همراه خود داشته باشید تا با مشابه آن نمونه مقایسه و سندلوس اصل از این جنس را راحت تر تشخیص دهید.
- تست ماده پاک کننده: اگر یک پارچه نخی آغشته به ماده پاک کننده 409 Formula را بر قسمتی از پلاستیک ببِیک لایت بکشید، پارچه زرد میشود. اگر آن مهره لاک سطحی زده شده باشد، معمولا در این تست مشخص میشود. همچنین از ماده پولیش کننده فلزات Simichrome نیز از تست های رایج در این باره است که همین نتیجه را دارد. البته این تست در سندلوس های سیاه کاربردی ندارد و باید از موارد دیگر استفاده کنید.
- تست صدا: وقتی دو قطعه، مهره یا دستبند سندلوسی بِیک لایت را به هم میزنید، صدای تقریبا عمیقی میدهند. این موضوع باید عملی بررسی و روی نوع های متفاوتی انجام دهید تا بتوانید نمونه های اصل را از پلاستیک غیر این جنس تشخیص دهید.
- تست سوزن داغ: همانطور که گفتیم سندلوسی اصلی از جنس پلاستیک بِیک لایت، به علت مقاوم بودن در برابر حرارت شعله ور نمی شود (یا دیرتر آتش میگیرید) . در برابر حرارت بیشتر مقاوم است و شکل کلی خود را حفظ مینماید. بنابراین میتوانید از یک میله داغ در این مورد استفاده نمایید. توجه کنید که سوزن داغ شده خطرناک است و برخی سندلوس های پلاستیکی از جنس سلولوئیدی میتوانند براحتی آتش بگیرند و شعله ور شوند.
آیا سندلوس خواص درمانی دارد؟
بعضا دیده شده خواص درمانی برای تسبیح های تربت یا سندلوس آبی یا دوپوسته و… گفته میشود. اگر کل این مقاله را خوانده باشید احتمالا متوجه میشوید که داشتن خواص برای پلاستیک یک توهم است. اینکه نمونه های اولیه طبیعی ساخته شده از کهربا و مواد طبیعی دیگر خواصی داشته باشند را نمی دانم ولی چیزی که مشخص است سندلوس های قدیمی موجود هیچ خاصیتی ندارند. درمورد خواص سنگهای قیمتی هم حتی آنچنان که در تصور عموم هست نیست. این موضوع در مقالات پیشین بررسی شده است. منابع: identify bakelite identify bakeliteImitation Amber Beads of Phenolic Resin from the African Trade by rosanna falabella
