اسفن یا تیتانیت چیست و چه کاربردی در جواهرات دارد؟

اسفن (Sphene) که به عنوان تیتانیت نیز شناخته می شود، دارای رنگ های بدنه غنی، سه رنگ نمایی (تریکروئیزم) قوی و ویژگی فایری فراتر از الماس است. اگرچه از بسیاری از جواهرات محبوب تر دارای سختی پایین تری دارند، اما اگر به درستی تراش و نگهداری شوند، اسفن ها می توانند سنگ های جواهری فوق العاده ای بسازند.

اسفن یا تیتانیت؟

اسفن به عنوان عضوی غنی از تیتانیت (Ti) به گروه کانی تیتانیت تعلق دارد. این تنها عضو این گروه است که معمولاً به عنوان “سنگ قیمتی” استفاده می شود. تا قبل از سال 1982، نام “اسفن” برای این کانی رایج بود. سپس انجمن بین المللی کانی شناسی نام «تیتانیت» را برگزید و «اسفن» را بی اعتبار کرد. درنتیجه زمین شناسان و کانی شناسان در سرتاسر جهان به سرعت این نام را به “تیتانیت” را تغییر دادند و امروزه این نام رایج است. نام “اسفن” به ندرت در نشریات فعلی دیده می شود.

با این حال نام “اسفن” هنوز هم در بحث گوهر، جواهرات و گوهرتراشی رایج است. در حالی که کانی شناسان به طور رسمی از اصطلاح تیتانیت برای اشاره به این سنگ استفاده می کنند، بسیاری از گوهرشناسان از اصطلاح اسفن استفاده می کنند. در این صنایع، تغییر نام می تواند باعث اختلال شدید در بازاریابی محصولات به عنوان سنگ قیمتی و جواهرات شود.

مشخصات فیزیکی و شیمیایی اسفن

تیتانیت دارای ترکیب شیمیایی CaTiSiO5 است و گاهی اوقات حاوی عناصر کمیاب خاکی (REEs) مانند سریم، نیوبیم و ایتریم است. همچنین می تواند حاوی عناصر دیگری مانند آلومینیوم، کروم، فلوئور، آهن، منیزیم، منگنز، سدیم و زیرکونیوم باشد.

آهن تاثیر زیادی بر رنگ اسفن دارد. عنصر کم مقدار آهن رنگ اسفن را تیره می کند. نمونه های زرد و سبز مقدار آهن کمی دارند، در حالی که نمونه های قهوه ای و سیاه دارای محتوای آهن بیشتری هستند.
خصوصیات تشخیصی مهم اسفن فرم بلوری، رنگ و درخشندگی آن است. کریستال های مونوکلینیک آن اغلب v شکل یا جدولی شکل هستند. طیف رنگی معمولی آن زرد، سبز، قهوه ای و سیاه است. نمونه های صورتی، نارنجی و قرمز نادر هستند. 

تیتانیت دارای درخشندگی صمغی تا آدامانتین است که به ندرت در سایر کانی ها دیده می شود. این یکی از بالاترین دیسپرژنها یا تجزیه نور را در بین هر کانی دیگر دارد – به طور قابل توجهی حتی بالاتر از الماس! . اسفن همچنین گوهری پلئوکروییک است. نمونه های شفاف ممکن است سه رنگ را وقتی از زوایای مختلف نوری به آن نگاه کنیم را نشان دهند.

به دلیل پراکندگی نور و درخشندگی بالایی که دارد، کوبیک زیرکونیا (CZ) می تواند یکی از بدل های خوب اسفن باشد. با این حال، CZ از سختی اسفن فراتر می رود. CZ همچنین تحت نور ماوراء بنفش ممکن است فلورسانس می کند، در حالی که اسفن اینطور نیست. نگین‌های قرمز قهوه‌ای تا نارنجی مانند گارنت‌های گروسولار، زیرکن‌ها و باستناسیت‌های کمیاب به اشتباه به‌عنوان اسفن شناسایی شده‌اند (و بالعکس).

نحوه تشکیل تیتانیت

تیتانیت یک کانی کمیاب است. این ماده به عنوان یک کانی کمکی در چند سنگ آذرین وجود دارد که شامل گرانیت، گرانودیوریت، دیوریت، سینیت و نفلین سینیت است. گاهی اوقات در سنگ مرمر یا گنیس و شیست غنی از کلسیم وجود دارد. اغلب به صورت دانه های منفرد رخ می دهد. هنگامی که فراوان باشد، فرم تبلور آن معمولا دانه دانه تا توده ای است. بهترین کریستال ها معمولا در سنگ مرمر یافت می شوند.

بر خلاف سایر کانی های تیتانیوم، اسفن به ندرت در رسوبات پلاسر یافت می شود. رَخ، خرد شدن و سختی کم ، آن را در برابر سایش ناشی از انتقال جریان آسیب پذیر می کند. بیشتر بلورهای راف اسفن کوچک هستند و به عنوان کانی کمکی، کمتر از 1 درصد سنگ را تشکیل می دهد.

معادن

ذخایر اصلی اسفن، آمریکای شمالی و ماداگاسکار هستند. در زیر، مکان هایی که اسفن یافت می شود لیست شده اند:

افغانستان (کالرچنج) ، برزیل (اغلب شفاف؛ دوقلویی؛ زرد تا سبز) ، کانادا (سیاه و قهوه ای) ، چین ، هند (سبز، زرد و قهوه ای؛ برخی از بزرگترین و درخشان ترین های جهان) ، ایتالیا ، ماداگاسکار (زرد تا سبز؛ دوقلویی؛ شفاف؛ گاهی درشت؛ دوشکستگی پایین تر) ، مکزیک (کروم، قهوه ای، قهوه ای مایل به زرد، تا چهار اینچ، دوشکستگی بالاتر) ، میانمار (گاهی درشت) ، پاکستان (کالرچنج) ، روسیه ، سریلانکا (زرد عسلی، قهوه ای تیره و زرد-سبز؛ بالاترین دوشکستگی) ، سوئیس ، ایالات متحده آمریکا (آلاسکا؛ مین؛ نیویورک؛ کالیفرنیا – کروم) ، ایران (نمونه هایی پاک گزارش شده از کرمان که تصور می شد گارنت دمانتویید هستند، ولی بر اساس بررسی همکاران، اسفن بوده اند. متاسفانه هیچ اطلاع ثبت شده ای از میزان ذخایر آنها در ایران وجود ندارد.)

اسفن جهت استفاده در جواهرات

اسفن به دلیل تجزیه نور و فایر قوی خود در بین کلکسیونرها محبوبیت دارد. این گوهر یکی از معدود سنگهای قیمتی با دیسپرژن بالاتر از الماس است. دیسپرژن الماس 0.044 است در حالی که دیسپرژن اسفن 0.051 است. نمونه‌های اسفن با پاکی خوب می‌توانند یک آتش قوی و رنگارنگ را هنگامی که نور از آنها عبور می‌کند نشان دهند.
با این حال اسفن کمتر در جواهرات دیده می شود. سختی آن از 5 تا 5.5 در مقیاس موهس، همراه با کلیواژ و جدا شدن آسان آن، آن را به عنوان یک سنگ انگشتر بسیار شکننده می کند. منابع معتبری از سنگ های تراش خورده در مقادیر تجاری ایجاد نشده است و عموم خریداران جواهرات با این گوهر آشنا نیستند.

فاکتورهای تعیین کیفیت

مانند بسیاری از سنگ های قیمتی، رنگ، پاکی و قیراط و به دنبال آن مهارت و هنر نشان داده شده در تراش آن از مهم ترین فاکتورهای ارزش گذاری هستند.

رنگ

رنگ های روشن تر، به خصوص زرد، نارنجی روشن و سبز که به بهترین وجه دیسپرژن فوق العاده اسفن را نشان می دهند، بیشتر پرطرفدارند. کروم اسفن (سبز) که عامل رنگ آن عنصر کم مقدار کروم است ، با ارزش ترین نوع اسفن است. کروم اسفن از باجا کالیفرنیا به رنگ زمرد خوشرنگ بسیار کمیاب است، به خصوص اگر پاک و بزرگتر از 1 قیراط باشد. سنگهای گوهری زرد برزیلی ظاهری کدر دارند و مانند Baja روشن نیستند. برخی از بزرگترین و دیدنی ترین جواهرات سبز اسفن از ذخایر هندی تراشیده شده اند.

اسفن معمولاً حاوی اینکلوژن می باشد و به ندرت eye-clean است. اندازه قطعاً یک ویژگی برتر در این نوع سنگ است. به طور کلی، نمونه هایی با پاکی نسبتا خوب، رنگ بدنه قوی و جذاب و پراکندگی نوری خوب ، بهترین قیمت را دارند.

تراش

سختی اسفن فقط در حد متوسط است، بنابراین تراش آن می تواند مشکل باشد. در حالی که پولیش دادن این سنگ می تواند درخششی شبیه الماس گونه ایجاد کند، این فرآیند حتی دشوارتر از تراش است. اما کسانی که به اندازه کافی مهارت دارند می توانند جواهرات زرق و برق دار و درخشانی بسازند.

مانند رنگ، تراش اسفن بر چگونگی پراکندگی نور آن تأثیر می گذارد. تراش های برلیانی مانند گرد یا پرنس برای نمایش آتش (فایر) آن بهترین هستند. برای سنگ‌های تیره‌تر یا کمتر شفاف، برش‌های پله‌ای مانند امرالد نیز زیبا به نظر می‌رسند اما ممکن است ارزش کمتری داشته باشند. نمونه های شفاف تا اوپک معمولاً به شکل دامله، مهره یا کاروینگ برش داده می شوند.

پاکی

اسفن تقریباً همیشه دارای اینلکوژنهای قابل مشاهده است که به آن درجه پاکی Type III در گوهرهای رنگی می دهد. الگوهای اینکلوژن در این گوهر که ممکن است مشاهده کنید سوزنی، اثر انگشت، فدر یا کریستال هایی با رشد توام است.

ممکن است در برخی از اسفن ها (مخصوصاً با بزرگنمایی) نمایی مبهم مشاهده کنید، اما این تیرگی از انکلوژن هایش نیست. اسفن دارای انکسار مضاعف (دوشکستی) است، به این معنی که نور منعکس شده به دو پرتو تقسیم می شود. این انعکاس باعث می شود که فست ها دو چندان به نظر برسند و ظاهر داخلی مبهم مشابه پریدوت و زیرکن ایجاد می کند.

وزن (قیراط)

بیشتر اسفن های باکیفیت گوهری کمتر از 1 تا 2 قیراط هستند. اگر سنگ‌ها به 5 تا 10 قیراط برسند، به ندرت شفافیت و پاکی با کیفیت گوهری دارند. نمونه های باکیفیت بیش از 5 قیراط ، بسیار گران هستند.

برخی از مناطق خاص اسفن های درشت تری نسبت به سایرین تولید می کنند. برخی از نمونه های میانمار به 20+ قیراط می رسند! اسفن های هند و ماداگاسکار اغلب به ترتیب 10 یا 15 قیراط هستند. برعکس، اسفن های برزیل و سریلانکا معمولاً به ترتیب کمتر از 5 یا 10 قیراط هستند.

قیمت سنگ اسفن

قیمت اسفن به پول کم ارزش ایران نسبتا گران تمام می شود، چیزی شبیه به سنگهای تورمالین. گران‌ترین آنها اسفن‌های فست با پراکندگی خوب، رنگ قوی و پاکی بسیار خوب هستند.

در قیمت های خرده فروشی، حدود 50 درصد از اسفن هایی با تراش فست بین 100 تا 1000 دلار است، پس از آن 20 درصد 50 تا 100 دلار و 15 درصد با قیمت 20 تا 50 دلار قرار دارند. تقریباً 75 درصد از این جواهرات خرده فروشی 1 تا 5 قیراط هستند.

قیمت‌های عمده‌فروشی پایین‌تر خواهند بود و ما آن‌ها را در زیر تقسیم می‌کنیم.

به طور کلی، کروم اسفن با تراش فست با دیسپرژن خوب گرانترین است، از 50 تا 600 دلار در هر قیراط برای سنگهای 1 تا 10 قیراط و 200 تا 1000 دلار در هر قیراط برای سنگهای بزرگتر از 20 قیراط به صورت عمده. اسفن های کروم فست با قابلیت تغییر رنگ حدود 190 تا 475 دلار در هر قیراط قیمت دارند.

قیمت اسفن به ازای هر قیراط برای رنگ‌های باقی‌مانده نگین‌های تراش خورده جواهری عبارتند از:

کالرچنج: 190 تا 475 دلار در هر قیراط
زرد: 70 تا 320 دلار در هر قیراط (اما برخی به 650 دلار در هر قیراط می رسند)

زرد-سبز: 30 تا 70 دلار در هر قیراط

سبز (نه کروم): 30 تا 250 دلار در هر قیراط

نارنجی: 50-75 دلار به ازای هر قیراط برای 1-10 قیراط

قیمت دامله های اسفن:

کالرچنج: 80 تا 120 دلار در هر قیراط

زرد: 1 تا 40 دلار در هر قیراط

سبز: 5 تا 60 دلار در هر قیراط

قهوه ای: 0.30 تا 9 دلار در هر قیراط

در نهایت، ما اسفن راف داریم که قیمت آن 0.15 تا 5 دلار به ازای هر قیراط است، اگرچه برخی از نمونه‌های کمیاب به 20 دلار در هر قیراط می‌رسند.

کالرچنج (تغییر رنگ)

برخی از نمونه های نادر از افغانستان و پاکستان تغییر رنگ را نشان داده اند. اسفن های حاوی وانادیوم در نور روز سبز تا زرد مایل به سبز اما در نور رشته ای به رنگ نارنجی مایل به قهوه ای تا قهوه ای نشان داده شده اند. نمونه های دیگری از افغانستان در نور روز رنگ سبز مایل به قهوه ای و مایل به زرد را نشان می دهد اما در نور رشته ای زرد مایل به نارنجی را نشان می دهد.

بهسازی ها

برخی از اسفن ها برای تغییر رنگ آنها به قرمز یا نارنجی تحت فرآیند حرارتی قرار می گیرند.