سنگ کریزوپراز چیست؟ کانی شناسی، تاریخچه و خواص کریزوپراز

نام سنگ کریزوپراز (به انگلیسی Chrysoprase) از کلمه ی یونانی “Chrysos” به معنی طلایی و “Parason” به معنی تره فرنگی به دلیل شباهت رنگ آن به سبزیجات و اینکلوژن های طلایی آن دارد. رنگ این سنگ به سیب سبز نیز شباهت بسیاری دارد. کریزوپراز به عنوان یکی از با ارزش ترین نوع گروه کلسدونی ، همواره مورد توجه فرهنگ های مختلف طی قرن های گذشته بوده است. این سنگ احتمالاً از اواخر هزاره هشتم / اوایل هزاره هفتم قبل از میلاد شناخته شده است. این موضوع از آثار باستان‌شناسی با بررسی رادیو کربن که از جمله در سکونتگاه مهرگره، در دره Indus ، در فلات کاچی، در بلوچستان کنونی (پاکستان) یافت شده است، نشان می‌دهد. 

 سنگ کریزوپراز برای یونانیان و رومیان سنگی شناخته شده بود. چندین قطعه از کریزوپراز در بین ابزارهای اولیه آنها یافت شده است ولی استفاده از این سنگ در آن زمان چندان رایج نبود. با ردیابی قدیمی ترین آثار باستان شناسی مربوط به قبل از 9000 سال، لنز تاریخ بر روی سنگی می چرخد که قرن ها از نظر کانی شناسی به درستی شناسایی نشده است. در دهه 1830، کریزوپراز سرانجام در گروه کلسدونی قرار گرفت و رنگ سبز آن با ترکیبات نیکل پراکنده در ساختار آن مرتبط شد.

 از این گذشته ، جدیدترین کانی شناسی کریزوپراز بر اساس نتایج مطالعات تحلیلی مدرن ارائه شده است. این داده ها به وضوح نشان می دهد که کریزوپراز مخلوطی از چندین پلی مورف SiO2 با درجات مختلف نظم ساختاری است. این به طور اساسی طبقه بندی قبلی کریزوپراز و موقعیت آن را در سیستماتیک کانی شناسی و پتروگرافی فعلی تغییر می دهد.

بر طبق افسانه ها، علت پیروزی های متوالی اسکندر کبیر استفاده از گوهر درخشان “کریزوپراز” بر روی کمربندش در حین جنگ بود. یک روز، وقتی با پیروزی از نبرد هند باز می گشت، توقف کرد تا در رودخانه ” اوفریت ” تنی به آب بزند . هنگامی که کمربند خود را بی توجه کنار رودخانه رها کرده بود، یک مار بزرگ سررسید و آن سنگ قیمتی کمربند را به دندان گرفت و سپس به درون آب خزید. بعد از گم کردن آن طلسم مخصوص، اسکندر هرگز در نبردی پیروز نشد. سنگ شناس

سنگ کریزوپراز چیست و چگونه تشکیل میشود؟

کریزوپراز (Chrysoprase) سنگی از خانواده کلسدونی ها و یکی از زیبا ترین و ارزشمند ترین سنگ های این گروه محسوب میشود. سختی این سنگ 7 – 6.5 بوده و طیف وسیعی از رنگ زرد مایل به سبز تا سبز و سبز – آبی را شامل می شود. این سنگ بعد از سیلیکای جواهری (Gem silica) دومین گونه ارزشمند خانواده کلسدونی به شمار می رود. از نظر شفافیت معمولاً از مات و اوپاک متغیر بوده و نوع مات (نیمه شفاف) آن با ارزش تر است.

جدول خصوصیات سنگ کریزوپراز
ترکیب شیمیایی	اکسید سیلیکات SiO2
رنگ	سبز – سیب سبز – سبز – آبی
جلا	شیشه ای تا مومی
شفافیت	مات تا اوپاک
کلیواژ	ندارد – شکننده
فلورسانس	ندارد
ضریب شکست	1.540 – 1.530
سختی موس	7 – 6.5
وزن مخصوص	2.64 – 2.58
سیستم کریستالی	هگزاگونال، میکروکریستالین متراکم

این سنگ غالبا به شکل کابوشن تراش داده میشود و جلایی مومی شکل دارد. سنگ کریزوپراز در مناطق سطحی و کم عمق، جایی که سنگهای حاوی نیکل در معرض هوا و فرسایش قرار دارند تشکیل میشوند. این سنگ در حفره ها، ترکها و رگه هایی که معمولا دارای اندازه زیر چند اینچ تا به طور نادر چندین فوت طول دارند دیده میشود. کریزوپراز غالبا همراه سنگهایی چون پریدوتیت (peridotite)، دونیت (dunite) و سرپانتین (serpentinite) دیده میشود. این سنگها در مناطق افیولیتی و فرورانشی هستند. نیکل که عامل رنگ سبز کریزوپراز است با فرسایش این سنگها، آزاد میشود. امروزه بیشتر سنگهای کریزوپرایز در استرالیا تولید می شود البته نه به صورت وسیع زیرا منابع آنها محدود است.

رنگ کریزوپرایز به چه علت سبز است؟

رنگ سبز این گوهرسنگ به علت وجود مقداری جزئی از نیکل است. نیکل میتواند از راه های مختلفی در کوارتز میکروکریستالین وجود داشته باشد البته نه در ساختار شبکه ای آن. مقدار اندکی از مخلوط سیلیکاتی نیکل همراه کوارتز، پخش شدن اکسید نیکل، یون های نیکل را آزاد و سبب رنگ سبز کالسدونی میشود. کریزوپرایز در طیف رنگهای وسیعی از سبز مایل به زرد کمرنگ تا سبز پر رنگ عمیق وجود دارد.

اگرچه تصورات اولیه این بوده که رنگ کریزوپراز توسط Fe، Co و Cu ایجاد می‌شود، اما امروزه مشخص شده است که مستقیماً با محتوای نیکل مرتبط است که از چند دهم درصد تا چند درصد وزنی متغیر است. مقدار فراوانی نیکل در سنگ میتواند قدرت درجه رنگ سبز آن را مشخص کند.

 با توجه به مطالعات قبلی در مورد خواص کانی شناسی و رنگ کریزوپراز، منشاء رنگ آن را می توان در دو مدل خلاصه کرد. در یکی، رنگ به دلیل سیلیکات‌های نیکل آبدار منتشر شده مانند کانی‌های ویلیامزیت، کرولیت و پیملیت است که معمولاً با رسوبات کریزوپراز مرتبط هستند. در مدل دیگر، رنگ ناشی از بونسنیت (NiO) است که به صورت ریز تقسیم شده است.

کریزوپراز با رنگ سبز مایل به زرد کمرنگ می تواند شامل 0.1 تا 1 درصد وزنی اکسید نیکل را شامل شود. نمونه های سبز پررنگ میتوانند تا 5 درصد وزنی اکسید نیکل را شامل شوند. در سایر گوهرسنگهای خانواده کوارتز، عامل رنگ سبز غیر نیکل بوده  به جز کریزوپراز تنها گوهر سنگی که رنگ سبزش به دلیل حضور نیکل است کانی کمیاب گاسپایت ( gaspeite) می باشد که کربنات نیکل، آهن و منیزیم است. عامل رنگ سبز در اکثر گوهرسنگهای سبز مانندتورمالین ( آهن )، زمرد (کروم)، گارنت سووریت (Tsavorite) که نوعی گروسولار است وانادیوم میباشد.

نحوه نگهداری

رنگ کریزوپراز گاهی اوقات ناپایدار است. این سنگ مقداری به نور حساس بوده و چنانچه در طولانی مدت در معرض حرارت و یا نور خورشید قرار گیرد کم رنگ می شود. البته اگر سطح سنگ شما رنگ پریده گردد لایه زیرین آن دارای رنگ بهتری است که با پولیش سطحی میتوانید دوباره زیبایی آن را احیا کنید. همچنین در صورتی که در مقابل رطوبت شدید قرارگیرد تغییر رنگ آن باز می گردد. بنابراین بهتر است به طور کلی در مناطقی با حرارت بالا یا نور شدید نگهداری نشود.

ذخایر و معادن این سنگ در کجا قرار دارند؟

استرالیا یکی از پیشروترین حجم تولید این سنگ را داراست. بهترین نوع کریزوپراز در منطقه رود مارلبرو در کوینزلند استرالیا وجود دارند. نیوساوت ولز در جنوب استرالیا و همچنین مناطق دیگری در غرب آن از دیگر ذخایر کریزوپراز استرالیا میباشد. از منابع مهم دیگر آن میتوان به لهستان، روسیه (اورال)، کالیفرنیای آمریکا، استرالیا، آلمان (کمیاب)، برزیل، تانزانیا، زیمبابوه و آفریقای جنوبی، هند، اسلواکی، جمهوری چک و قزاقستان اشاره نمود.

کریزوپراز معمولا بصورت کیلویی برداشت میشود و نه بر اساس تُن. بخش عظیمی از سنگهای کریزوپرایز از سطح یا عمق زمین از ذخایر Szklary لهستان استخراج و تولید میشوند. معدن کاری در این منطقه از زمان قرون وسطی شروع و تا 1980 ادامه داشت. سپس در سال 2010 دوباره فرآیند استخراج تجدید و از سر گرفته شد. یکی از طرفتاران بی نظیر این گوهر شرکت بزرگ جواهرسازی van cleef & arpels بوده و جواهراتی بی نظیر از این گوهر را به بازار عرضه کرد. همچنین در ایران اخیرا کریزوپراز در معدن سربیشه خراسان جنوبی استخراج می شود . وجود کریزوپراز در این مناطق از نظر زمین شناسی اقتصادی میتواند یک کلید اکتشافی جهت پی جویی عناصر ارزشمندی چون نیکل باشد. همچنین پی جویی دقیق این گوهرسنگ زیبا میتواند زمینه را جهت اشتغال زایی در هنر گوهرتراشی فراهم سازد.

سنگ های مشابه و بهسازی

این سنگ در بازار مشابهات زیادی دارد. سرپانتین، عقیق سبز رنگ شده، اسمیت زونیت، جیدیت، آونتورین، پرنیت، پلاسما، جاسپر سبز تیره، سنگ خون و …هر یک میتوانند مشابه سنگ کریزوپرایز باشند. این سنگ به یشم استرالیایی نیز در بازار معروف اما کاملا با سنگ یشم متفاوت بوده و نوعی اصطلاح بازار است.

در بازار جواهرات ممکن است نوع های متفاوتی از کالسدونی یا عقیق های رنگ شده به جای سنگ کریزوپراز اصل فروخته میشوند. گاهی با اسم هایی چون “chalcedony chrysoprase” و یا “Lemon Chrysoprase”فروخته میشوند که این اسامی اشتباه هستند. کریزوپراز لیمویی یا سیترُن کریزوپرایز نیز نام اشتباهی است که به سنگ منیزیت (Magnesite) داده و بین گوهرتراشان رواج دارد. نام اصلی آن برای نوع سبزش منیزیت لیمویی است و از ترکیبات کربنات منیزیوم و در همان شرایط محیطی کریزوپرایز دیده میشود ولی جنسی متفاوت و اوپاک است.

کریزوپراز اصل دارای رنگ و غلظت رنگ و نیمه شفافیت خاصی است. گاهی در فروشگاه های آنلاین میبینیم که فروشنده گردنبند، انگشتر و یا مهره هایی تحت عنوان کریزوپراز میفروشند و هیچ اشاره ای به اینکه آیا ممکن است این سنگ ها مورد بهسازی قرار گرفته اند یا خیر نمی کنند. وقتی از آنها بپرسید آیا رنگ شده هستند یا خیر؟ جواب می دهند بله!. بنابراین هر کالسدونی سبز رنگی کریزوپراز نیست.

تفاوت کروم کلسدونی و کریزوپراز

رنگ هایی مشابه اما چه طور میتوان این دو سنگ را از هم شناسایی کرد. تفاوت کروم کلسدونی و کریزوپراز در عنصر واسطه رنگزای آنهاست کروم کلسدونی با خود مقادیر جزئی از عنصر اکسید کرومیوم به همراه دارد در حالی که کریزوپراز رنگ خود را از عنصر نیکل میگیرد. کروم کلسدونی که به اسم mtorolite شناخته شده و اکثرا در زیمبابوه تولید میشود. در بولیوی نیز این نمونه تحت عنوان ” “chiquitanita برداشت میشوند.

این نمونه ها غالبا رنگی تیره تر و حالت ظاهری تقریبا اوپاک نسبت به کریزوپراز دارند. تشخیص آنها از کریزوپرایز با وسیله چلسی فیلتر امکان پذیر است. در این آزمایش زیر چلسی فیلتر کریسوپراز به رنگ سبز و کروم کلسدونی طبیعی به رنگ سرخ دیده میشود به دلیل تضاد رنگی بسیار زیبای سنگ بستر قهوه ای رنگ و کریستال سبز رنگ کریزوپراز گاها این دو قسمت با هم تراش میخورند و زیبایی کار دو چندان خواهد شد.

باورهای تاریخی و باستانی درباره خواص سنگ کریزوپراز

گفته میشود کریزوپراز سنگ مورد علاقه الکساندر کبیر بود. یونانیان باستان تصور داشتند که این سنگ دارای قدرت های جادویی و درمانی است و به صاحبان خود زندگی ای پر از سلامتی می دهد. حتی مردم رمانیایی در گذشته باور داشتند که کریزوپراز به دارنده خود اجازه میدهد زبان مارمولک ها را بفهمد! که البته این یک خرافه بیش نیست. در ژاپن قدیم این سنگ سمبل پاداش (ثواب) نام داشت.

فردریک کبیر کریزوپرایز را از هر سنگ دیگر بیشتر ترجیح می داد و حدود هشت انفیه دان ساخته شده از این سنگ داشت. وی انگشتر سنگ کریزوپراز در دست داشت که هیچوقت آن را درنیاورد. همچنین بر اساس گزارشات همیشه عصایی همراه خود برای پیاده روی داشت که کله گی برآمده آن از جنس کریزوپرایز بود. همچنین وی در کاخ شهر پسدام آلمان اشیا تزئین شده و یک میز با ابعاد 60*90 سانتیمتر و عرض 5 سانتیمتر از جنس سنگ کریزوپراز داشت. در روم و مصر نیز از این سنگ جهت اشیا دکوری نیز استفاده میشد. کلوپاترا از این سنگ جهت کمک کردن به جوان ماندن خود استفاده می نمود. در انجیل عهد جدید بخش وحی (قسمت 21:20) آمده است که این سنگ (chrysoprasus) پایه و شالوده دیوار اورشلیم است. به همین دلیل خاخام های یهودی از آن در سینه بند ملیله دوزی شده خود از در کنار سنگهای دیگر استفاده میکردند.

خواص سنگ کریزوپراز در چاکرا درمانی

این سنگ چاکرای قلب (چهارم) و چاکرای ناف (سوم) را تحت تاثیر قرار میدهد. همچنین این یک سنگ دوست داشتنی، متعلق به پرتو رنگ سبز و همچنین سنگی متعلق به قلب است و ما را با قلمرو طبیعت پیوند میدهد. این سنگ به قلب احساس استقامت بخشیده و از نظر جسمانی موجب سلامت عمومی، بازسازی، جوانی و سرزندگی می گردد. از خواص سنگ کریزوپراز از نظر احساسی می توان به ترغیب عشق ورزیدن و اعتماد کردن، رهایی از هیجانات مبتنی بر ترس، یاری دادن در ارتباط با بسامدهای مثبت طبیعت و محیط پیرامون اشاره نمود. همچنین کریزوپراز چاکرای ناف یعنی جایگاه اراده را فعال میکند که این ابزاری عالی برای کسانی است که راه خود را برای درمان اعتیاد برگزیده اند.