دیوپسید (Diopside) یک کانی از رایج ترین اعضای گروه پیروکسن است که در بسیاری از نقاط جهان در سنگ های آذرین و دگرگونی یافت می شود. بلورهای دیوپسید خوش رنگ با کیفیت گوهری به سنگ های قیمتی جذابی تبدیل می شوند که به دو نوع دیوپسید استار سیاه و کروم دیوپسید سبز در بازار جواهرات دیده می شوند.
این گوهر نام خود را از واژه یونانی dis به معنی “دوبار / دوگانه” و òpsè به معنی “ظاهر” ، در اشاره به دو طرف جهت گیری بلور منشور آن گرفته شده که در برخی منابع به دوگانه بودن ضریب شکست و چندرنگ نمایی اشاره شده است.
مشخصات دیوپسید
دیوپسید یک کانی پیروکسن سنگ ساز با ترکیب شیمیایی MgCaSi2O6 و سختی 5.5 تا 6.5 در مقیاس موس است. دارای رنگهای متفاوتی است، اما معمولاً در کلاس منشوری مونوکلینیک، به رنگ سبز مات دیده می شود.
(Diopside) جدول خصوصیات دیوپسید | |
---|---|
ترکیب شیمیایی | MgCaSi2O6 |
سیستم بلوری | مونوکلینیک |
رنگ | سفید مایل به خاکستری، آبی روشن تا ارغوانی، سبز روشن تا پررنگ، قهوه ای، سیاه |
رنگ خاکه | سفید |
شفافیت | شفاف تا اوپک |
رخ | کامل در یک جهت |
شکستگی | شکننده – صدفی |
جلا | شیشه ای تا صمغی |
ضریب شکست نور | بر اساس نوع سری متفاوت است، 1.664-1.751 |
اختلاف شکست مضاعف | 0.024 – 0.032 |
سختی موس | 5.5 – 6.5 |
وزن مخصوص | معمولا 3.29; محدوده 3.22-3.38 برای دیوپسد، در صورت وجود آهن بیشتر، بالاتر است. |
فلورسانس | در طول موج بلند : سبز و بنفش کمرنگ – در طول موج کوتاه : بی اثر، آبی/سفید، کمی مایل به زرد/سفید، نارنجی/زرد. ممکن است رنگ هلویی را فسفرسانس کند. |
انواع گوهری دیوپسید
دیوپسید می تواند در دو نوع گوهری خود یعنی کروم دیوپسید و استار دیوپسید در جواهرات استفاده شود. این گوهر بدلیل عدم شناخت کافی خریداران با نام آن، کمتر در بازار جواهرات دیده می شود. البته یکی از مشکلات دیوپسید دوام آن است. دارای دو جهت رخ کامل و سختی موس تنها 5.5 تا 6.5 است. این موضوع خطر خراشیدگی یا شکستگی آن را افزایش می دهد. بهتر است از این نگین در گوشواره، گردنبند، سنجاق سینه و سایر مواردی استفاده شود که در معرض ساییدگی یا ضربه قرار نگیرند.
راف های دیوپسید نیویورک تراش را جهت یک نگین با کیفیت خوب و اندازه بزرگ فراهم می کند. دیوپسیدهای ایتالیایی، سوئیسی و اتریشی معمولاً کوچکتر اما دارای رنگ خوب هستند. دیوپساید ، تا حدود 20 قیراط از ماداگاسکار بسیار سبز تیره و جذابیت کمتری دارد. کروم دیوپسید تا حدود 10-15 قیراط شناخته شده اند.
بیشتر معادن دیوپسید موادی را ارائه میکنند که سنگهای 2 تا 10 قیراط را بعد از برش حاصل شوند. موارد خاص و معروف شامل موزه تاریخ طبیعی آمریکا (نیویورک): 38.0 قیراط (سبز، نیویورک). موسسه اسمیتسونیان (واشنگتن، دی سی): 133.0 قیراط (سیاه استار، هند)؛ 24.1 (سیاه، چشم گربه ای، هند)؛ 19.2 (سبز، ماداگاسکار)؛ 6.8 (زرد، ایتالیا)؛ 4.6 قیراط (زرد، برمه).
کروم دیوپسید (Chrome Diopside)
برخی از کریستالهای دیوپسید حاوی عنصر کروم کافی هستند تا رنگ سبز پررنگی به آنها بدهد. اینها را می توان به سنگ های زیبا، مهره ها و دامله برش داد. به طور کلی معمولا در سایزهای کوچک دیده می شوند و البته بالای 5 قیراط نیز وجود دارند. ظاهر این سنگ ها زمانی بهتر است که زیر دو قیراط باشند زیرا راف آنها اغلب تیره یا به شدت اشباع شده اند. کروم دیوپسید همچنین دارای پلئوکرویسم (چندرنگ نمایی) زرد/سبز می باشد.
دیوپسید کروم گاهی اوقات در جواهرات تجاری دیده می شود. به دلیل منشا مهم کروم دیوپسید در سیبری، گاها تحت نام دیوپسید روسی “Russian Diopside” در تجارت خرید و فروش می شود. نامهای دیگر “امپریال دیوپساید”، نام تجاری ” Vertelit” و ” Serbelit” است که کمتر رایج هستند. “زمرد سیبری” نیز می گویند که نه تنها از نظر واقعی اشتباه است، بلکه گمراه کننده نیز هست. کروم-دیوپسید نه زمرد است و نه عضوی از خانواده بریل است.
اگرچه کروم دیوپسید دارای رنگ سبز پررنگی است که آن را قادر می سازد به عنوان گوهری جایگزین برای زمرد با قیمتی بسیار پایین تر عمل کند. دیوپساید به ندرت بهسازی می شود، بر خلاف زمرد که اغلب با مواد مختلف روغن/وکس جهت پنهان کردن ترک ها بهسازی می شود. امروزه این گوهر بین چینی ها در حال محبوبیت است و قیمت آن نیز روندی صعودی دارد.
دیوپسید استار سیاه
برخی از کریستالهای دیوپسید با اینکلوژنهای سوزنیشکل میکروسکوپی پر شدهاند که در یک تراز موازی از جهت ساختار بلوری کانی رخ میدهند. این شبکه از اینکلوژنهای موازی به عنوان “سیلک” شناخته می شود. هنگامی که این دیوپسید به صورت دامله تراشیده شود، نیدل های موازی سیلک می توانند نور را بسیار شبیه به بازتاب نور از یک قرقره نخ ابریشم منعکس کنند.
سیلک ها با یک جهت تراز باعث ایجاد شاتویانسی می شود که به عنوان پدیده چشم گربه ای نیز شناخته می شود. سیلک ها با دو یا سه جهت تراز نیدل های سوزنی باعث ایجاد پدیده آستریزم یا همان استار می شود. دو جهت یک ستاره چهار پرتو و سه جهت یک ستاره شش پرتو تولید می کنند. در دیوپسید استار سیاه، دو جهت هم ترازی نیدل ها وجود دارد که یک ستاره چهار پرتو تولید می کند. ستاره اغلب در یک جهت قوی و مستقیم است اما در جهت دوم ضعیف تر و کمی موج دار است.
یک استار نازک سفید یا نقره ای روی یک تراش دامله سیاه مشخصه دیوپساید استار است. برای اینکه پدیده ستاره ظاهر شود، راف باید به گونه ای باشد که هر دو جهت سیلک و کف تخت دامله در یک صفحه قرار گیرند. علاوه بر این، قسمت بالای دامله باید به صورت متقارن برش بخورد. بدون این تراش دقیق، استار خارج از مرکز خواهد بود.
در دیوپسایدهای استار، نیدل های سوزنی معدنی که سیلک ها را تشکیل می دهند در برخی موارد به عنوان مگنتیت شناخته می شوند. آنها گاهی اوقات به قدری فراوان هستند که سنگهای برش خورده را کمی مغناطیسی می کنند. اگر به آرامی با آهنربا به آنها نزدیک شوید، گوهر قبل از اینکه آهنربا آنها را لمس کند حرکت می کنند. نیدلهای موجود در برخی از گوهرهای غیر مغناطیسی می تواند روتایل (در یاقوت ها) یا ایلمنیت باشد. سیلک های ساخته شده از کریستال های معدنی سنگین به دیوپسید استار وزن مخصوص بالاتری نسبت به سایر نمونه های دیوپسید می دهد.
دیوپساید استار یکی از کم هزینه ترین گوهرها با استار پرجلوه نسبت به سنگهایی چون یاقوت استار است. دامله های کوچک (6 یا 8 میلیمتری) دیوپساید با استار واضح اغلب با قیمت کمتر از 20 دلار خریداری میشوند. سنگ های بزرگتر یا آنهایی که ستاره های استثنایی دارند، قیمت بسیار بیشتری به فروش خواهند رسید.
دیوپسید وایولن (Violane)
برخی از دیوپسیدها که در هنگام دگرگونی تماس دولومیت یا سنگ آهک تشکیل شده است، بافت دانه ای شبیه سنگ مرمر دارد. آنها به عنوان ” وایولن” شناخته می شود. رنگ آن توسط مقادیر زیادی منگنز بوده و اغلب به رنگ سفید، خاکستری، آبی روشن سوئیسی، یاسی یا ارغوانی با جلایی عالی و پاکی شفاف تا مات هستند.
اولین بار در معدن Prabornaz در سنت مارسل در دره Aosta ایتالیا کشف شد. نام اصلی Violan است که در سال 1838 توسط August Breithaupt برای رنگ آن ابداع شد. با این حال، در سال 1867، توماس آلیسون ردوین در «شاخص کانیشناسی» نام را با علامت «e» در انتهای آن اشتباه نوشت. وایولن در حالی که در دره آئوستا ایتالیا کشف شد، در آلمان، یونان، روسیه و ایالات متحده آمریکا نیز یافت می شود. نمونه کیفیت گوهری آن بسیار نادر است و تقریبا جایگاهی در عرصه تجاری جواهرات ندارد.
زمین شناسی
رایج ترین دیوپسید در سطح زمین به عنوان یک کانی اولیه در بازالت ها و آندزیت های غنی از الیوین است. در این سنگ ها می تواند به مقدار چند درصد وزنی وجود داشته باشد. دیوپسید همچنین در هنگام دگرگونی تماس سنگهای آهک و دولومیت تشکیل میشود. بیشتر نمونه دیوپسیدهای بلوری که به صورت فست تراشیده می شوند و یا نمونه های دانه ای به عنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرار می گیرند از رسوبات کربناتی هستند.
دیوپسید در گوشته زمین بسیار بیشتر از سطح آن است. درواقع دیوپسید به همان مقدار که به عنوان یک کانی فراوان در افیولیت ها است، به عنوان یک کانی مشترک در کیمبرلیت ها و پریدوتیت های که در طول فوران های آتشفشانی در منابع عمیق تشکیل شده اند نیز وجود دارد.
دیوپساید به عنوان یک کانی شاخص الماس
بیشتر الماسهایی که در سطح زمین یا نزدیک آن یافت میشوند، در طول فورانهای آتشفشانی با منبع عمیق از گوشته خارج شدهاند. این الماس ها در ساختارهای آذرین عمودی به نام تنوره یا لوله ها (pipes) که اغلب از کیمبرلیت یا پریدوتیت تشکیل شده اند، وجود دارند.
مکان یابی این لوله ها دشوار است. سطح مورد تماس آنها معمولاً با خاک و پوشش گیاهی پوشیده شده است و اندازه آن ممکن است تنها چند هکتار باشد. این تنوره های نامشخص در سطح اغلب با جستجو در خاک ها و رسوبات برای دانه های معدنی که مشخصه/شاخص لوله ها هستند ، یافت می شوند. ذرات کوچک دیوپسید غنی از کروم که به رنگ سبز روشن هستند، اغلب در لوله ها فراوان هستند و در مواد سطحی به راحتی قابل تشخیص هستند.
زمین شناسان از این خورده سنگهای دیوپسید سبز رنگ برای تعیین محل لوله ها استفاده می کنند. آنها میدانند که خورده سنگها با دستخوش تغییرات محیطی از تنوره رها میشوند، سپس در اثر هدر حرکت توده ای، در نهرها و یخچالهای طبیعی پراکنده میشوند. وقتی خورده سنگهای دیوپسید کشف میشوند، زمینشناس میداند که آنها از شیب بالا، بالادست یا بالای یخ از محلی که در آن پیدا شدهاند سرچشمه گرفتهاند.
دنباله ای از قطعات دیوپساید می تواند زمین شناس را به لوله ای که از آن فرسایش یافته هدایت کند. این فعالیت که به عنوان کاوش ” trail-to-lode” شناخته می شود، بسیاری از پایپ های الماس و حتی تعداد بیشتری از تنوره بدون الماس را پیدا می کند.
توجه: پیدا کردن تنوره ها با جستجوی الماس تقریبا غیرممکن است. الماسها بخش بسیار جزئی از سنگ کلی لوله را تشکیل میدهند و آوار باقی مانده هوازدگی لوله با خرده سنگهای محلی نیز مخلوط میشوند. یک تنوره استثنایی ممکن است حاوی چند قیراط الماس در هر تن باشد!
معادن دیوپسید باکیفیت در جهان
کروم دیوپسید و وایولن با کیفیت گوهری در مقادیر محدودی در سیبری، روسیه استخراج می شود. بیشتر کروم دیوپسیدهایی که امروزه در جواهرات استفاده می شود، از چند مکان در سیبری می آید. به اصطلاح ذخایر Inagli در جمهوری سخا واقع شده است و شرایط جوی نامناسب آب و هوایی استخراج را فقط در تابستان ممکن ساخته است. نمونه های ریز کروم دیوپساید در اتریش، برزیل، برمه، کانادا (انتاریو و کبک)، فنلاند، هند، ایتالیا، ماداگاسکار، پاکستان، آفریقای جنوبی، سریلانکا و ایالات متحده (نیویورک) نیز شناخته شده است، اما هیچ یک از آنها به طور منظم یا در مقادیر قابل توجهی تولید می کنند. بهترین کیفیت دیوپسید سیاه استار در هند یافت می شود.
کاربرد دیوپسید در صنعتی
دیوپساید کاربردهای بالقوه ای در سرامیک، شیشه سازی، بیومواد، تثبیت زباله های هسته ای و فناوری پیل سوختی دارد. یک شیشه سرامیک مبتنی بر دیوپسید به نام “سیلسرام” توسط دانشمندان کالج امپریال، بریتانیا در طول دهه 1980 از سرباره کوره بلند و سایر محصولات زائد تولید شد. متأسفانه دیوپسید طبیعی به ندرت در ذخایری یافت می شود که به طور همزمان دارای اندازه، خلوص و موقعیتی هستند که امکان استخراج اقتصادی را فراهم می کند. این امر دیوپسید مصنوعی را نسبت به دیوپساید تولید شده در معدن به امری مقرون به صرفه تبدیل می کند.