عقیق شفت العبد ؛ نامی تجاری برای کلسدونی از نوع سارد

احتمالا تا کنون در بازار گوهرسنگها نام عقیق شفت العبد ، سنگ سیاه رنگی که وقتی نور از پشت آن عبور کند، رنگ قرمز نمایان می شود را شنیده اید. چیزی که تحت نام تجاری “عقیق شفت العبد” می شناسید درواقع یک نوع گوهر در زیر مجموعه گروه کلسدونی ها به نام “سارد (sard)” می باشد.
امروزه اغلب “عقیق های شفت العبدی” که معمولا با پسوند یمنی هم همراه هستند، بهسازی شیمایی از نوع رنگ (Dyed) شده اند. در این مطلب برای اولین بار در ایران به بررسی تخصصی ماهیت و طبقه بندی این سنگ و روش تشخیص آنها و از همه مهمتر تاریخچه سنگ سارد می پردازیم.

نام تجاری شفت العبد از کجا آمده؟

این واژه که چندان با مذاق من سازگار نیست ، از ریشه عربی ” شفه” به معنی “لب” و “العبد” به معنی برده یا غلام می آید. نامی تجاری است و نه علمی. درواقع واژه شفت العبد به معنی ” لب برده/غلامی سیاه پوستی است که پشت آن قرمز نیز قرمز است”. قرابت معنایی با سنگهای سیاهی دارد که وقتی نور از پشت آن می زنیم قرمز می شود. اما نام علمی آن چیست؟

نمونه شفت العبد طبیعی

چندی پیش که یک نمونه راف تراش نخورده تحت نام “عقیق شفت العبد” و دو نگین طبیعی و بدون بهسازی آن از طرف آقای رشیدی (09011611331) بدستم رسید . ایشان تمایل داشتند تا نام واقعی و علمی این گوهر مشخص شود. با توجه به سوال های زیادی که از من در این باره در گذشته شده بود و اطلاعات در دیتای خارجی نیز بسیار محدود بود، تصمیم گرفتم تا آن را بررسی و ببینم دقیقا چه نوع کلسدونی ای است. به تازگی ویدئو و تصاویر نمونه های جدید و باکیفیت تر را در این پست اینستاگرام قرار داده ام.

بررسی مشخصات گوهرشناسی

در بررسی اولیه سنگ تحت نور اتاق کاملا سیاه بنظر می رسید ولی هنگامی که نور را از بالا وارد می کردم، درواقع قهوه ای سوخته بسیار تیره بود. وقتی نور به پشت نگین و راف میزدم، رنگ قرمز مایل به قهوه ای نمایان می شد. ابتدا وزن مخصوص یکی از نگین های تراش خورده مستطیلی شکل گرفتم. وزن مخصوص آن 2.58 بود. با رفرکتومتر ، ضریب شکستی بین 1.53-1.52 نشان می داد. در بررسی میکروسکوپی که اینکلوژنهای دانه ای سیاه به صورت تفکیک شده و بافتی شعله سان نمایان بود. فلورسانس آنها در طول موج بلند نیز خنثی بود. این مشخصات مربوط به گروه کلسدونی ها است .

طبقه بندی و نام علمی

چیزی که تحت نام عقیق شفت العبد در برخی شناسنامه های ایرانی به آن سرتیفیکیت می دهند، در سرتیفیکت های مربوط به لابراتوارهای اندونزی تحت نام “Sard” تعیین می شد. اینکه میگویم اندونزی ، دلیلش این است که آنجا یکی از منابع مهم این گوهر هست و آنجا محبوب می باشد. جالبتر اینکه آنها نیز تحت عنوان یمن (خوشا به حالش!) “yaman wulung” و گاها حتی با پسوند آگات (عقیق) Agate بفروش می رسانند. من نمیدانم یمن شفت العبد دارد یا خیر اما می دانم اندونزی منبع مهم آن بوده و احتمالا نام یمن برای کشور مسلمان اندونزی همان داستانی است که ما داریم و سنگهای خودمان را تحت عنوان یمنی می فروشیم.

اما بیایید خودمان گروه کلسدونی را بررسی کنیم. کلسدونی ها شامل چندین زیرگروه نظیر کریزوپراز، عقیق ها، کریزوکولا-کلسدونی ، کروم کلسدونی ، بلاداستون، جاسپر ، انیکس و ساردونیکس ، کارنلین و سارد است.

در بحث طبقه بندی :

عقیق ها معمولا نوعی از کلسدونی دارای باندینگ نواری هستند که نمایی لایه ای داشته و در دسته بندی آنها شامل دندریتی و خزه ای و آتشین/رنگین کمانی ذکر می شود. با توجه به اینکه الگوی نواری در این نمونه ها نداریم ، دندریت یا خزه و یا پدیده دیگری نداریم .
شاید نزدیک ترین مورد ، جزع های تیره و خرمایی هستند که البته این دو ، با نور عبوری از پشت، مایل به قرمز نمی شوند (زرد می شود) اگرچه برخی از جزع ها (که بدون باندینگ هستند) با تعریف سارد قهوه ای تیره از نظر کلی مطابقت دارند و از این نظر میتوان شفت العبد را به نوعی جزع (که صرفا یک اسم توصیفی است نه طبقه بندی) نیز شمارد . با این حال برخلاف تصورات ، شفت العبد نمی تواند نوعی عقیق باشد.

کریزوکولا-کلسدونی که آبی بوده ، کروم کلسدونی و کریزوپراز که سبز هستند، جاسپر اپک بوده و نور را عبور نمیدهد، بلاد استون یا سنگ خون اساسا سبز و ظاهر متفاوتی دارد، اونیکس نیز با ظاهر سفیاه و رگه سفید شناخته شده است، ساردونیکس نیز قهوه ای مایل به قرمز ولی با نوارهای سیاه و سفید است، کارنلین هم اساسا نارنجی تا مایل به قرمز و رنگهای قهوه ای مایل به نارنجی و سرخ است.

می ماند “سارد” . سنگی که اساسا کمتر نامش را شنیده ایم، مرزبندی آن با کارنلین بسیار نزدیک بوده و بیشتر در کتب قدیمی و تاریخی رد پایی از نام آن می آید. اما چرا سارد؟ پاسخ آن در نوع رنگ بندی ، بررسی تاریخی آن است.

سنگ سارد و تاریخچه آن

بر اساس تعریف منابع معتبر ، سارد گونه ای از کلسدونی شفاف قهوه ای تا قرمز مایل به قهوه ای تا سیاه است. سارد نیز مشابه کارنلیان است که عموماً سخت‌تر و تیره‌تر است (تفاوت کاملاً مشخص نیست و این دو نام اغلب به جای هم استفاده می‌شوند). هر دو کارنلین و سارد انواعی از کانی سیلیسی کلسدونی هستند که با رنگ آنها ناشی از ناخالصی های اکسید آهن است. بر این اساس سنگی که ما تحت عقیق شفت العبد نام می بریم درواقع یک نوع خاص و کمیاب سارد با رنگ قوه ای بسیار تیره مملو از اینکلوژنهای اکسید آهن با رنگ قرمز مایل به قهوه ای است که تراکم بالای آنها سبب شده رنگ کلی سنگ تقریبا سیاه دیده شود. دقیقا مثل گارنتهای سیاه ملانیت یا آلماندین تیره که ظاهری سیاه دارند ولی در نور عبوری زیر آنها قرمز می شوند.

 نام سارد مربوط به هزاران سال پیش است. پلینی بزرگ (فیلسوف طبیعی و نویسندهٔ رومی) اظهار داشت که نام آن به نام شهر ساردیس در لیدیه ، پادشاهی باستانی در عصر آهن در غرب آناتولی مطابق با استان‌های امروزی ازمیر و مانیسا در ترکیه، جایی که برای اولین بار کشف شد، گرفته شد. اما احتمالاً این نام با سنگ از پارسی ” سرد sered ” به معنی قرمز مایل به زرد آمده است.

بر اساس منابع ، از سنگ سارد برای مهرهای استوانه‌ای آشوری، سوسکهای سرگین مصری و فنیقی، و جواهرات اولیه یونانی و اتروسکی استفاده می‌شد. اودم عبری (همچنین به عنوان ساردیوس ترجمه شده است)، اولین سنگ در سینه بند کاهن اعظم، یک سنگ قرمز بود، احتمالا سارد، اما شاید جاسپر قرمز بوده است. در مکاشفه 4: 3، آمده است کسی که بر تخت آسمانی در رؤیای یوحنای رسول دیده می‌شود، گفته می‌شود که «شبیه یاس و σαρδίῳ «با ترجمه ساردیوس» است. و به همین ترتیب در مکاشفه 21:20 به عنوان یکی از گوهرهای در پایه های دیوار شهر بهشتی است.

بهسازی و تشخیص شفت العبد طبیعی (سارد)

همانطور که ذکر شد 90% نمونه شفت العبد هایی که اغلب دیده بودم، مشخص بود که صرفا عقیق بشدت رنگ شده هستند. اغلبشان وقتی اصرار به شناسنامه دار کردن سنگ دارند، در برگه سرتیفیکیتشان اشاره می شد رنگ شده هستند.

این سنگها اغلب مواقع در همین ایران بهسازی و احتمالا با نوعی محلول کربن رنگ می شوند. گفته می شود آنها را مدتی در روغن تیره گذاشته تا جلایی روغنی داشته و بعضا نیز هنگامی که نور از پشت وارد شود، باندینگ نواری عقیق مشاهده می شد. بر اساس مطالب بالا ، سنگ سارد یا شفت العبد نمی تواند باندهای نواری داشته باشد. خیلی از سنگهایی که تحت عنوان انیکس نیز فروخته می شوند با همین محلول کربنی (شکر ذوب شده) رنگ می شوند و گاها نور از پشت وارد کنید قرمز می شوند. منتهی در مورد شفت العبد رنگ شده تفاوت هایی در نوع غلظت و مسائل دیگر حین بهسازیشان وجود دارد که من نمیدانم.

در هر حال بیاد داشته باشید که مشاهده ناخالصی ها و عناصر رنگزا به صورت دانه ای می تواند به تشخیص ما در سنگ سارد کمک کند. شفت العبد هایی که رنگ می شوند با عبور نور از پشت ، بیشترشان قرمز خونی بدون اینکلوژنهای دانه ای سیاه یا بافتی شعله سان بوده و ظاهری شبیه به یک عقیق قرمز رنگ شده را به ما نشان میدهد. با اینحال موارد خاص نیز وجود دارد و ممکن است یک راف بسیار باکیفیت بوده و نگین آن با نور عبوری از پشت قرمز پررنگی نشان دهد. دراین موارد بهترین راه تشخصی بررسی با ابزار پیشرفته طیف سنجی و تشخیص رنگهای مصنوعی در سنگ است.

قیمت شفت العبد

قیمت شفت العبد یا این نوع سارد کمیاب ، معمولا بالا بوده و از نگین انگشتری 400 هزار تومان تا 1 میلیون تومان بسته به اینکه چقدر نمای رویی سیاه یکدست باشد یا چقدر سایز آن درشت باشد متغیر است. تقاضای بالا، منابع کم برای این سنگ سبب افزایش قیمت آن در نوع طبیعی و بدون بهسازی شده است. بعضا راف آن از خراسان جنوبی نیز یافت شده که همکاران تراش داده اند. نمونه های رنگ شده آن بسیار ارزان بوده و نگین دامله آنها می تواند هر عدد 20 تا 100 هزار تومان باشد.