اپیدوت (Epidote) چیست؟ انواع و ویژگی های آن

اپیدوت (Epidote) نامی است که در کانی شناسی به دو صورت مختلف به کار می رود: 1) “گروه اپیدوت” نام گروهی از کانی های سیلیکات بوده که ویژگی های ساختاری و ترکیبی مشترک دارند. و 2) “اپیدوت” که نام رایج ترین کانی در گروه اپیدوت است.
این نام، به دلیل Haüy، از کلمه یونانی “epidosis” (ἐπίδοσις) گرفته شده است که به معنای “اضافی” در کنایه از بلندتر بودن یک طرف فرم بلور منشور ایده آل آن از طرف دیگر است.

کانی اپیدوت چیست؟

اپیدوت یک کانی سیلیکات با سختی 6-7 در مقیاس موهس است که معمولاً در سنگ‌های دگرگون شده ناحیه ای با درجه فشار  کم تا متوسط یافت می‌شود. در این سنگ ها، اپیدوت اغلب با آمفیبول ها، فلدسپات ها، کوارتز و کلریت همراه است. به عنوان جایگزین ذرات کانی هایی است که توسط دگرگونی تغییر یافته است. اغلب در رگه هایی که گرانیت را قطع می‌دهند یافت می شود. به صورت بلورهای مونوکلینیک در پگماتیت ها وجود دارد. همچنین به شکل توده ای و به صورت بلورهای مونوکلینیک در مرمرها و شیست هایی که از طریق دگرگونی تماسی تشکیل شده یا تغییر یافته اند، یافت می شود.

اپیدوت معمولا بین رنگ سبز مایل به زرد تا سبز پسته ای متغیر است. کمتر به رنگ سبز مایل به قهوه ای تا سیاه است. در شکل درشت معمولاً مات با جلای شیشه ای است. بلورهای خوش فرم از سنگ مرمر و پگماتیت اغلب شفاف هستند.

اپیدوت دارای ترکیب شیمیایی Ca2(Al2,Fe) (SiO4) (Si2O7)O(OH) است. درواقع این کانی یک عضو نهایی یک سری محلول جامد با کلینوزئوسیت است. در آن سری، آهن اپیدوت به تدریج با آلومینیوم جایگزین می شود تا ترکیب کلینوزئوسیت عضو نهایی Ca2Al3(SiO4) (Si2O7)O(OH). رنگ کلینوزئوسیت معمولاً روشن تر از اپیدوت است زیرا آهن عامل ایجاد رنگ سبز مایل به قهوه ای اپیدوت است.

این سنگ دارای اینکلوژنهای فیبری، نیدلی و منطقه بندی رشدی است. اپیدوت دارای پلئوکرویسم (چند رنگ نمایی) بی رنگ، زرد کم رنگ یا زرد-سبز/زرد مایل به سبز/زرد-سبز است. دانشمندان اپیدوت هایی را برای تحقیقات سنگ شناسی سنتز کرده اند. کلینوزئوسیت نیز برای تحقیقات کانی شناسی ایجاد شده است. با این حال، استفاده از جواهرات شناخته شده برای این مواد وجود ندارد. همچنین این سنگ هیچ بهسازی شناخته شده ای ندارد.

اپیدوت به عنوان گروه معدنی

اعضای گروه معدنی اپیدوت دارای ساختار بلوری هستند که از چهار وجهی سیلیس منفرد و جفت تشکیل شده است. آنها یک ترکیب شیمیایی عمومی از A2M3(Si2O7)(SiO4)O(OH) به اشتراک می گذارند. “A” جفتی از کلسیم، منگنز، استرانسیم، سرب یا گاهی اوقات یک عنصر خاکی کمیاب است. “M” معمولاً آلومینیوم جفت شده با آهن، منیزیم، منگنز یا وانادیم است. برخی از کانی های عضو گروه اپیدوت با ترکیبات شیمیایی آنها در جدول ذکر شده است. زئیسیت قبلاً به گروه اپیدوت اختصاص داده شده بود. با توجه به نامگذاری جدید زیرگروه های اپیدوت، از آنجایی که زئوسیت چند شکلی ارتورومبیک کلینوزئوسیت است، زئوسیت zoisite دیگر عضوی از این گروه محسوب نمی شود.

کلینوزئوسیت (Clinozoisite)

این گوهر در واقع قطعات وجه دار بهتری نسبت به اپیدوت ها تولید می کند. اگرچه کلینوزئوسیت ها نادر نیستند، اما به ندرت در اندازه های بیش از 5 قیراط وجود دارند. کلینوزئوسیت به ندرت به صورت خالص وجود دارد. معمولاً حاوی مقداری آهن است، مانند برادر سری خود، اپیدوت. بهترین منبع شناخته شده مواد با کیفیت گوهری در Gavilanes، باخا کالیفرنیا، مکزیک، کریستال های قهوه ای رنگ تولید می کند.

آلانیت (Allanite)

آلانیت با رنگ بسیار تیره و به ندرت برش خورده حاوی عناصر خاکی کمیاب و رادیواکتیو است. در نتیجه این گوهرها متامیک می شوند. به عبارت دیگر آسیب شدیدی به ساختار کریستالی داخلی خود وارد می کنند.

هانکوکیت (Hancockite)

این گوهر نیوجرسی بسیار کمیاب است. قطعات وجه دار، در صورت وجود، کمتر از 1 تا 2 قیراط وزن دارند.

موخینیت (Mukhinite)

این کانی معدنی بسیار کمیاب در دانه های ریز وجود دارد. اولین بار در گورنایا شوریا، روسیه کشف شد، هیچ نمونه تراش خورده ای از آن وجود ندارد.

پیمونتیت (Piemontite)

این نوع که به نام پیمونتیت نیز شناخته می شود، گاهی اوقات با تولیت (thulite)، یک نوع صورتی منگنیفر از زوئیسیت اشتباه گرفته می شود. در حالی که تولیت گاهی اوقات صورتی روشن به نظر می رسد، پیمونتیت معمولاً رنگ قهوه ای تیره یا قرمز دارد. تولیت می تواند در قطعات بزرگ ایجاد شود، اما پیمونتیت به ندرت در توده های بزرگ رخ می دهد. با این حال، هر دو کانی می توانند نگین های دامله دوست داشتنی تولید کنند.

تاوماویت (Tawmawite)

رنگ بسیار کمیاب، رنگ سبز زمردی عمیق از اپیدوت در میانمار، این کانی رنگ خود را از کروم می گیرد.

اوناکیت (Unakite)

یک سنگ محبوب برای دامله، اوناکیت، یک گرانیت دگرگون شده، حاوی اپیدوت سبز، کوارتز سفید تا خاکستری و فلدسپات صورتی (اورتوکلاز) است. ایالات متحده این سنگ را به صورت دامله تولید و صادر می کند، اما ایرلند، زیمبابوه و سایر کشورها نیز مواد مشابهی را تولید می کنند.

اپیدوت در کجا یافت می شود؟

اپیدوت یک کانی سنگ ساز فراوان است اما منشأ ثانویه دارد. بسیاری از سنگ های دگرگون شده منطقه ای حاوی مقادیر کمی اپیدوت هستند. دو نوع سنگ که حاوی مقادیر قابل توجهی اپیدوت هستند اپیدوسیت و اوناکیت هستند. مکان هایی که این سنگ ها را می توان یافت نادر است، اما در آن مکان ها مقادیر قابل توجهی از این سنگ ها وجود دارد. اپیدوسیت سنگی دگرگونی است که عمدتاً از اپیدوت با مقادیر کمی کوارتز تشکیل شده است. زمانی تشکیل می شود که بازالت ها در دایک های ورقه ای و افیولیت ها توسط فعالیت گرمابی یا متاسوماتیزم تبدیل شوند.

منابع مهم با کیفیت گوهری اپیدوت

Bourg d’Oisans، فرانسه: کریستال های باکیفیت.
ایتالیا: پیمونت، مناطق دیگر.
سوئیس: بسیاری از مناطق.
ایالات متحده: کالیفرنیا; کلرادو؛ کانکتیکات؛ آیداهو ماساچوست; میشیگان; نیوهمپشایر.
استرالیا؛ برزیل؛ جمهوری چک؛ ژاپن؛ کنیا ماداگاسکار؛ باخا کالیفرنیا، مکزیک؛ آرندال، نروژ؛ پاکستان؛ روسیه؛ اسلواکی کره جنوبی؛ سری لانکا.
تاوماو، میانمار: مواد غنی از کروم، رنگ سبز تیره ظریف (tawmawite).
اوتوکومپو، فنلاند: اپیدوت کرومیفر (تاوماویت).
ایران : استان مرکزی، تفرش (تجمعی سبز تیره اپیدوت و نمونه های کلاستر آن معروف به دم جارویی)

موارد استفاده از اپیدوت

اپیدوت به عنوان یک کانی معدنی صنعتی کاربرد قابل توجهی ندارد و تنها کاربرد جزئی به عنوان سنگ قیمتی دارد. کریستال های شفاف با کیفیت بالا گاهی اوقات به سنگ های فست تراش داده می شوند. اینها هرگز در بازار جواهرات تجاری علاقه زیادی به خود جلب نکرده اند، احتمالاً به این دلیل که رنگ آنها مورد علاقه مشتری نیست. اکثر سنگ های فست تولید شده توسط کلکسیونرهای جواهرات و کانی های معدنی خریداری می شود. نمونه بلورهای درشت معمولا دارای ناپاکی هستند.

اوناکیت سنگ محبوبی است که توسط گوهرتراشان برای ساختن مهره ها، اشیاء زینتی و یا نگین به شکل دامله استفاده می شود. این سنگ به عنوان یک سنگ نیمه قیمتی در نظر گرفته می شود. سنگ های کوچک، کمتر از 3 تا 4 قیراط، اغلب می توانند به عنوان جواهرات درخشان تبدیل شوند. رنگ های صورتی روشن و سبز پسته ای بسیار غیر معمول هستند و جلب توجه می کنند.

اپیدوت گاها حاوی اینکلوژنهای فیبری است. در موارد نادر، آن‌ها اثر «چشم گربه‌ای» را در اپیدوت‌های دامله و کلینوزئوسیت ایجاد می‌کنند. نمونه های کلکسیونی اپیدوت نیز برای کلکسیونرها بسیار جذاب هستند. در ایران راف هایی از بلورهای تجمعی اپیدوت با رنگ سبز مایل به سیاه در تفرش به وفور یافت می شود و با قیمت هایی بسیار مناسب قابل خریداری هستند. این نوع بلورهای تجمعی هنگامی که در زیر منبع نور قوی باشند درخشش قابل توجهی تولید می کنند.