تشخیص عقیق یمنی به همراه تاریخچه و ویژگی‌های آن

سوالی که این روزها حین خرید سنگ عقیق یمنی وجود دارد این است که ” تشخیص عقیق یمنی اصل چگونه است؟ ” پاسخ من این است که ” هیچ راهی جهت تشخیص عقیق یمنی طبیعی وجود ندارد و یا حداقل تا کنون اثبات نشده است “

درحقیقت ارزش واقعی عقیق یمن در مسائل تاریخی دیگری نهفته شده که در پایان مطلب ذکر کرده ام. من ابتدا در این مطلب قصد دارم نشانه های عقیق یمنی را که به صورت عامیانه رواج دارند را توضیح دهم و همزمان مثال نقض برای آنها بیاورم. همچنین سعی میکنم بیشتر درباره عقیق قرمز یمنی صحبت کنم.

آیا فقط عقیق یمنی لکه سفید یا سیاه یا ناخالصی یا انیکلوژن دارد؟

خیر . تمام عقیق ها در جهان میتوانند چنین ویژگی هایی داشته باشند. موضوع بحث اینجاست که شاخص اینکلوژن خاصی در هیچ منبع یا مقاله علمی منتشر نشده است که فقط مخصوص عقیق یمنی باشد. برخی لابراتورها در ایران نیز در این موضوع تلاش کردند ولی چیز خاصی دستگیرشان نشده است. در مورد عقیق های قرمز یمنی ما باید شاهد اکسید آهن و یا هماتیت باشیم.

زمرد سنگی قیمتی و نسبتا کمیاب است و در چند تن سنگ شاید فقط چند گرم زمرد بدست آید. ما میتوانیم بگوییم یک زمرد دارای اینکلوژن هایی سه فازی و یا دارای پیریت و فلان شکل میباشند. یا بگوییم زمرد افغان دارای اینکلوژنهای باشکل خاص خودش است چون این مورد ثابت شده است. باید برای اثبات صدها نمونه عقیق یمنی از یک منطقه بررسی شوند سپس اینکلوژنهای آنها با دیگر مناطق جهان مقایسه شود. همچنین باید دیتابیس طیف سنجی های پیشرفته و آنالیز های شیمایی دقیق آن ناحیه را داشته و با دیگر مناطق جهان(هزاران معدن) دیگر مقایسه کنیم!. 

عقیق از آنجایی که سنگی نیمه قیمتی است احتمالا برای کسی اهمیتی نیز نداشته که به دنبال فرم اینکلوژنهای منطقه خاصی از آن بگردد. هزاران تن عقیق در ایران، هند، برزیل، آفریقا و تقریبا اکثر نقاط دنیا وجود دارد. چیز کمیاب و خاصی نیست. شما بگویید من یک عقیق یمنی لانه زنبوری با لکه سفید و… دارم. آنقدر تنوع عقیق در ایران بالاست که من عین همان را از منطقه ای غیر از یمن میتوانم نشان بدهم!

آیا عقیق های یمن بدون بهسازی حرارتی هستند؟

خیر. تقریبا 90% عقیق های یمنی از گذشته های بسیار دور تا کنون حرارت دهی در کوره های ذغالی میشوند. یمنی ها استاد حرارت دهی عقیق هستند که از قرون گذشته تا کنون، این حرفه نسل به نسل انتقال یافته. حرارت دهی اغلب برای نمونه های عقیق زرد و سرخ یمنی انجام میشود. آن 10% باقی مانده هم برای نمونه هایی است که کیفیتشان در حالت طبیعی بسیار خوب است.

راهی برای تشخیص اینکه عقیق یمنی حرارت دیده است یا خیر وجود دارد؟

هم بله هم خیر! ما میتوانیم زیر میکروسکوپ و یا لوپ بگوییم آثار حرارت دیدگی در این سنگ وجود دارد ولی راهی نیست که تایید کنیم این عقیق یمنی است. معمولا عقیق سرخ حرارت دیده شده هنگامی که نور در پشت آنها میگیریم اگر زیر میکروسکوپ دقت کنید دانه های اکسید آهن به صورت آشفته، حاله ابری وجود دارند. همچنین سایه هایی از دور سنگ حتی با چشم عادی به سمت مرکز دیده میشود. ولی گاهی تشخیص آنها به این سادگی هم نیست و ممکن است یک عقیق زیر میکروسکوپ چنین ویژگی هایی رت نشان ندهد و نیاز به بررسی های طیف سنجی پیشرفته (که آن هم نیاز به دیتابیس عقیق های آن ناحیه دارد) دارد. 

آیا عقیق های یمنی اصلی رنگ میشوند؟

بله. در استخراج عقیق در یمن همانند سایر نقاط جهان راف های بی کیفیت نیز یافت میشود و برای افزایش ارزش آنها راهی جز رنگ کردنشان نیست. در ایران نیز بسیاری از عقیق های خراسان و دیگر نقاط فقط رنگ و یا فقط حرارت دهی و یا ترکیبی از هر دو میشوند. درباره نحوه رنگ کردن انواع عقیق به قسمت بهسازی سنگ‌ها مراجعه نمایید.

راهی برای تشخیص عقیق یمنی رنگ شده وجود دارد؟

بله ولی راهی وجود ندارد که بگوییم این عقیق دارای منشا یمن است. عقیق های رنگ شده اغلب دارای رنگ مصنوعی و شدید به چشم ما هستند. بهترین روش مشاهده نقاط تجمعی رنگ در گوشه کنار سنگ است. اگر نور مستقیم در پشت آنها گرفته شود ممکن است ببینید که حاشیه دور سنگ نسبت به وسط سنگ رنگ پررنگ تری دارد. گاهی به دلیل تخلخل کم سنگ، رنگ به خوبی به مغز آن نمیرسد و به همین دلیل وقتی آن را دوباره پولیش دهید یا حکاکی کنید به طور ناباورانه ای سفید میشود! بهترین راه تشخیص بهسازی رنگ شدگی یک عقیق بررسی های طیف سنجی پیشرفته مانند رامان، توسط لابراتوار مجهز است. 

آیا فقط عقیق های یمنی اصل نشانه های طرح لانه زنبوری درون خود دارند؟

خیر. جدا از اینکه مقادیر کمی از عقیق های یمنی لانه زنبوری دارند ، بسیاری از عقیق های خراسان ، و حتی هند و یا برزیل هم میتوانند حالت لانه زنبوری داشته باشند. حال تصور کنید یک عقیق بی رنگ و یا سرخ کم رنگ نه چندان مطلوب مورد رنگ و حرارت دهی قرار گیرد. هم رنگ خوبی دارد و هم طرح لانه زنبوری. بنابراین ین مورد هم در تشخیص عقیق یمنی راه گشا نیست.

آیا راف عقیق یمن با دیگر نقاط جهان متفاوت است؟

خیر . برخی تصور دارند عقیق های یمنی شکل گل کلمی یا بویتریدال دارند درصورتی که در خراسان این نوع عقیق زیاد است و دیگر نقاط جهان هم همینطور.

آزمایش سوخته نشدن مو یا نخ در تشخیص سنگ عقیق یمنی اصل صحت دارد؟

خیر! من نمیدانم این ایده چطور به ذهن کسی رسوخ کرده است ولی مشخص است کاری شیادانه است.

آیا در یمن فقط عقیق یافت میشود؟

خیر. یمن دارای بسیاری از کانی های معدنی است. یمن از زمان های بسیار قدیم به دلیل تجارت عقیق و سایر سنگ زینتی مانند اونیکس و یشم شناخته شده است. با این حال ، عقیق یمن در میان تجارتهای دیگر سنگ ها و نیز تجارت های بخورات (عود و عنبر) و ادویه جات ، از جمله دانه های قهوه ، شهرت گسترده ای به عنوان یک گوهری جادویی کسب کرده است. سنگهای اونیکس و عقیق باباقوری و نیز سایر رنگهای عقیق مثل سوسنی، سفید ، زرد و .. در بسیاری از مناطق یمن وجود دارد. سنگهای سفید عمدتاً از عدن و برخی دیگر از مناطقی که بین صعده و الحجاز و نجران واقع شده اند. درواقع بیش از 7000 سال است که از مناطق جنوبی یمن، عقیق استخراج میشود. هرچند این مناطق که دارای ذخایر غنی از رگه های عقیق باکیفیت بودند تقریبا تمام شده و یا دیگر نمونه های با کیفیت کمتر وجود دارد.

نوع تراش عقیق های یمنی چیست؟

در قرون گذشته صفحات سمباده الماسی و .. به این سادگی وجود نداشت. اسامی مانند تراش کهنه ، تراش قطعی ، کله مورچه ای ، سمبه ای ، ناخنی یا تبری ، پا مورچه ای ، تراش ثبتی یمنی (صاف یا تخت) و… که برای عقیق های قدیمی معروف است به علت استفاده از ابزار اولیه و قدیمی مثل گرانیت جهت تراش عقیق و درنهایت نشانه سمبه استفاده میشد. به همین دلیل خش و خطوطی شیاری یا آثار دانه هایی مانند رد چای مورچه روی سنگ صیقل داده شده باقی میماند که با لوپ 10x و یا زیر میکروسکوپ قابل رویت بودند. هرچند این نوع ساییدگی ها روی جلای سنگ نیز آثار میگذارد ولی باور بر این است قدیمی است و بدون بهسازی و رنگ خوردگی است و شناسنامه عقیق یمنی بوده و بنابراین قیمت آن خیلی بیشتر است. “این یک اشتباه است”. درست است که در قدیم از این موارد استفاده میشد ولی قرنها نیز یمنی ها عقیق ها را بهسازی میکردند و حرارت دهی یک عرف سنتی در بین آنهاست. بنابراین تشخیص عقیق یمنی از نظر ظاهری میتواند ما را به بیراهه بکشاند.

امروزه با اینکه تراش ثبتی جدید در ایران رواج دارد ولی دیده شده برخی از تراشکاران در ایران نیز عقیق های خراسان را حرارت دهی و پس از اتمام کار خط و خش و شیارهایی (مثلا با سمباده 400) و زدگی هایی روی آن ایجاد میکنند که مانند عقیق های کهنه یمنی تراش داده شده با ابزار قدیمی و کهنه یا امضا زده شده و سنبه کاری بنظر برسد. حال شما بگویید چگونه اصالت سنگ را از نظر ظاهری میتوانید تشخیص دهید؟!

چرا عقیق یمنی با ارزش است؟

موضوع در تاریخچه آن است. عقیق یمنی نوعی برند محسوب میشود چون ذخایر آن تاریخی است. در کنار آن عقیق یمن برای مسلمانان شرافت و ارزش معنوی خاصی دارد. تصور کنید یک یاقوت سرخ کامبوج و یک یاقوت برمه هر دو با یک کیفیت و شرایط یکسان، با اینحال یاقوت برمه ارزش بالاتری دارد زیرا دارای معادن تاریخی و معروفی است. در مورد عقیق نیز تاریخچه معادن آنها همراه روایاتی که در کتب اسلامی از پیامبر و یا امام علی (ع) در مورد شرافت عقیق یمن آمده است به افزایش ارزش آنها و محبوبیتشان افزوده است. ابن شهر آشوب نقل می‌کند که : روزی جبرئیل بر پیامبر نازل شد و گفت : یا رسول الله (ص) پروردگارم بر تو سلام و درود می‌فرستد و می‌فرماید انگشترت را در دست راست کن و نگین آن را هم عقیق قرار بده و به پسر عمویت علی (ع) نیز بگو انگشترش را در دست راست کند و نگین آن را عقیق قرار دهد. پیامبر (ص) پیام جبرئیل را به امیرالمومنین (ع) رسانید. حضرت عرضه داشت : یا رسول الله(ص) عقیق چیست؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند : نام کوهی در کشور یمن است. ظاهرا این تنها روایتی است که درباره عقیق یمن آمده است. در گذشته واردات و صادرات سنگها به شکل امروزی به این سرعت نبوده و بنظرم اینکه کسی از کسی به یک گوهر در نزدیکی زندگی خود اشاره داشته باشد چیز بعیدی نیست. مثلا شاید اگر عقیق آتشین مکزیک در آن زمان وارد اعراب میشد احتمالا جزو محبوب ترین عقیق ها بود! از خواص عقیق از رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ نيز نقل شده است كه فرمودند: انگشتر عقيق دست كنيد كه آن مبارك است. روایات درباره عقیق زیاد هستند ولی به یمن اشاره نشده . از حضرت امیر المومنین علی (ع) نقل شده است که :

نماز کسی که انگشتر عقیق در دست داشته باشد بر نماز جماعتی که غیر عقیق در دست داشته باشند به چهل درجه زیادتی دارد. حضرت علی (ع)

البته از حق نگذریم در مورد عقیق های سرخ یمن ، جزو عقیق های بسیار باکیفیت در جهان هستند ولی آیا در دیگر نقاط وجود ندارد؟ عقیق سرخ با کیفیت خور در ایران کم دیده میشود و میتواند کیلویی تا چندین میلیون ارزش دارد. عقیق هایی سرخ که بدون بهسازی ، دارای کیفیتی بی نظیر هستند. یا برخی عقیق های هندی یا برزیلی بدون بهسازی خاصی (یا فقط حرارت دهی مانند یمنی ها) نمونه های بسیار با کیفیتی دارند.

آیا فقط عقیق یمن ثواب دارد؟

مجلسی در بحارالأنوار آورده است که:

ربيعه گويد در دست امام سجاد ـ عليه السلام ـ عقيقي ديدم و پرسيدم كه اين چيست؟ آن حضرت فرمود: عقيق رومي است و سپس فرمودند: رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود: كسي كه انگشتر عقيق داشته باشد، حاجت هايش برآورده مي شود. مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، بيروت، موسسه الوفاء، 1404ق، ج16، ص256.

برخی می گویند منظور از رومی در اینجا به معنی روم باستان نیست. بهرحال عقیق ، عقیق است!

منشا نام عقیق در عربی

نام العقیق از اصطلاح ” عق النخيل” گرفته شده است ، که به معنی “کشت میوه درختان نخل” است. در حقیقت ، رنگ عقیق به رنگ میوه نخل شباهت دارد و بسیاری از انواع آنها در مراحل رسیدن میوه نهایی خرما نامیده می شود ، یعنی از خارک زرد گرفته تا قرمز و نهایتا قهوه ای و سیاه که در سنگ عقیق نیز این رنگها وجود دارند. مورخ ابن الدوبایی شعری را در این راستا نوشت:

به نخل و نحوه ایستادن آن نگاه کنید … شاخه های آن همچون مروارید و عقیق هستند ابن الدوبایی

تاریخچه سنگ عقیق یمنی

. عقیق یمنی زود وارد اروپا شد. در نوشته های ارسطو (384 – 322 پیش از میلاد) آمده است که بهترین عقیق و اونیکس از یمن آورده شده است. کتاب تاج پادشاهان حمیر (حِمیَر از پادشاهی‌های قدیم یمن) ، توسط وهب بن منبه (655-728 میلادی) ، بیان می کند که شداد بن عَمر، از قوم عاد ، کاخ خود را از سنگهای اونیکس ساخته است. در كتابهای تاریخ آمده است كه وقتی المظفر الصليحي حاكم یمن شد ، وی به متحدین فاطمیون هدایایی اهدا كرد ، از جمله 70 شمشیر با دستگیره های عقیق ، 12 چاقو با تیغه اونیكس ، 5 لباس آراسته عقیق و تعداد زیادی سنگ قیمتی. أبو الحسن الحمداني (893-945 م) می نویسد که :

هنر مزین کردن و استفاده از اونیکس برای زینت و آستردوزی در زمان خود به اوج خود رسیده و از آن برای ساخت بطری ، صندوقچه ، دستگیره شمشیر و بشقاب استفاده شده است. أبو الحسن الحمداني (893-945 م)

یمن از همان اوایل تاریخ خود هنر حکاکی سنگ های معدنی را شناخته است و یمنی ها به عنوان “استادان حکاکی” شناخته می شدند. الحمداني همچنین خاطرنشان می کند که تنوع مختلف عقیق ، اونیکس در رنگ های خود و یشم سبز با زیبایی متمایز خود در دوران طلایی اسلام شهرت بسیار خوبی کسب کرد. مورخ عراقی ، جواد علی (1977- 1907) در کتاب خود با عنوان “تفصیل در تاریخ اعراب قبل از اسلام” به تخصص یمنی‌ها در استخراج سنگ های قیمتی از کوه‌ها اشاره می کند:

مردم یمن هنوز هم هنر جلا دادن سنگ های گوهری استخراج شده از کوه های اطراف صَنعاء را با استفاده از ساینده های شن ماسه ریز و آب تمرین می کنند و سپس آنها را به اشکال مختلف در می آورند. از آنها در ساخت جواهرات با رنگهای مختلف سفید ، سیاه ، آبی ، زرد و قرمز و بعضی از آنها ترکیبی از رنگ ها استفاده می کنند مورخ عراقی ، جواد علی (1977- 1907)

معادن عقیق در یمن

سنگهای عقیق یمنی در مناطق آتشفشانی پراکنده هستند. مكان های اصلی معدن عقیق یمن از گذشته و تا امروز ادامه دارد ، کوه الهان در انس و عنس ، غرب ذمار است. این سنگها همچنین در مجاورت صنعا قرار دارند: خولان ، جبل نوقوم ، سعوان و أعشار. رگه های دیگر نیز در مناطقی از الحوبان و الرحیده ، در شهر تعز دیده می شوند. برخی از ذخایر دیگر در مناطق آتشفشانی اطراف شهرهای عدن و مکلا نیز یافت می شود.

عقیق یمنی از استخراج تا تراش

برای شروع ، افراد باتجربه در استخراج راف عقیق یمنی در مناطقی که در بالا ذکر شد ، از صخره ها را اندکی حفر کرده و باندها و رگه های عقیق را دنبال می کنند و بعداً قطعات سنگ را در اندازه های بزرگ و کوچک استخراج می کنند. این روش استخراج اولیه است و سنگهای معدنی با استفاده از وسایل سنتی از جمله قلم تراش و چکش به عمق چند متر حفر میشود. سپس عقیق ها را بهسازی میکنند که دو روش دارد.

روش باستانی برای صیقل دادن عقیق یمنی

1- مرحله پخت: سنگهای معدنی خام عقیق یمنی برای چند روز در ظروفی کوزه ای قرار داده و سپس با گچ آنها را مهر و موم و در خاکستر داغ یا کوره ذغالی به مدت 2 هفته تا 1 ماه دفن می شوند. در این مرحله عقیق ها اندازه 2 انگشت ضخامت زیر خاکستر وجود دارند و ذغال بسیار ریز خرد و سرخ شده هستند. این فرایند “خاکسترزنی یا گرم کردن” ، به منظور مشخص تر کردن رنگهای تیره و روشن عقیق یمنی است. گفته میشود بعد از اینکار سنگها را با ابزار ابتدایی تمیز و اسم کوه استخراج شده را روی راف عقیق یمنی حکاکی و سپس آنها را باآب سرد میکنند. الحمدانی در کتاب خود با عنوان “جواهرات باستانی” می نویسد که

ابتدا عقیق‌ها تیره به نظر می رسند ، و رنگهای قرمز و زرد آن پس از فرآیند پخت ظاهر می شوند. الحمدانی

نکته جالب اینکه استادکاران استخراج عقیق، سپس لبه های راف را پرداخت و روی گرانیت می‌سابند تا ظاهری بهتر بگیرد هرچند که خراش ها کاملا روی آن مشخص هستند. تراشکاران عقیق یمنی قدیمی که با چرخ دستی صیقل میدادند، این نوع راف ها را به خوبی میشناسند. 2- مرحله شکل دهی و پولیش: در این مرحله به سنگ راف شکل اولیه داده شده و تمیز و پالیده می شوند. از سنگ های پولیش دهنده برای این منظور استفاده می شود و در بازار محلی به عنوان “”al-majrabah معروف است که یک سنگ راف معمولی (جهت پولیش اولیه اغلب سنگی از همان کوه و یا با گرانیت) است و “الطبشوره” که یک گچ سنگ نرم (مرحله نرم پایانی پراخت) است.

ماده سنگ صیقل دهنده به یک چوب کوتاه با صمغ عربی وصل میشود تا تراشکار بتواند به راحتی آن را بر روی سنگ ها پرداخت کند (عمل ساییدن). کارشناسان عقیق یمنی تأیید می کنند که این روش سنتی در مقایسه با روش های مدرن که از ماشین آلات استفاده می کنند ، کیفیت بالاتری را کسب می کند.

روش مدرن برای صیقل دادن عقیق یمنی

ابتدا با قرار دادن راف عقیق در یک ظرف سرامیکی یا فلزی به نام البرما شروع می شود و ایزوله کردن ظرف را با خمیر گلی می اندازد. ظرف در دمای پایین در داخل فر قرار می گیرد. سپس زوائد سنگ ها دور ریخته میشود می شود تا شکل اولیه خود را به آنها بدهد. این کار با استفاده از یک چکش کوچک انجام می شود. سنگ ها معمولاً مطابق تقاضای بازار شکل دهی می شوند. قطعات ناخواسته دور ریخته شده تا سنگ فرم مورد نظر استاد را بگیرد. سپس سنگها را با همان روشهای معمول در جاهای دیگر پرداخت کرده و جلا میدهند.

یمن امروزه در اوضاع نابسامانی به سر میبرد. سال ها جنگ و قحطی و گرسنگی و حال کرونا سبب شده بهره برداری های صحیح و یا جذب گردشگران و صادرات سنگ این کشور به مشکلات جدی گرفتار شود.